Kciuk - budowa, funkcje, choroby

2021-01-22 8:08

Kciuk to pierwszy z pięciu palców ręki, różniący się od pozostałych budową i zakresem wykonywanych ruchów. Kciuk umożliwia człowiekowi wykonywanie chwytów dłonią. Najczęstsze schorzenia kciuka są spowodowane urazami. Nadmierne przeciążenia w obrębie kciuka mogą prowadzić do przewlekłych stanów zapalnych. Dowiedz się, jak zbudowany jest kciuk, jakie funkcje pełni kciuk oraz jak przebiega diagnostyka i leczenie najczęstszych chorób kciuka.

Kciuk - budowa, funkcje, choroby — Autor: Getty Images

Kciuk (łac. pollex) pod wieloma względami różni się od pozostałych palców dłoni. Przede wszystkim jest palcem przeciwstawnym do pozostałych palców u ręki. Pełni też bardzo ważne funkcje, w tym chwytność dłoni. Bez kciuka dłoń nie może być w pełni sprawna. Kciuk narażony jest jednak na niektóre urazy, choroby, infekcje zapalne, a nawet wady wrodzone.

Spis treści

Kciuk – budowa
Kciuk – funkcje
Kciuk – diagnostyka
Kciuk – choroby

Urazy kciuka
Stany zapalne
Infekcje
Wady wrodzone

Kciuk – budowa

Choć rozmiary kciuka są stosunkowo niewielkie, jego wewnętrzna budowa jest dość skomplikowana. Duża precyzja ruchów kciuka jest możliwa dzięki współpracy licznych mięśni i nerwów, kontrolujących jego ruchy.

Istnieją różnice w budowie kciuka a innych palców dłoni. Pierwszą różnicę stanowi jego szkielet wewnętrzny. Wewnątrz kciuka znajdują się dwie niewielkie kości, zwane paliczkami (odpowiednio paliczek bliższy i dalszy). Wszystkie pozostałe palce posiadają trzy paliczki (bliższy, środkowy i dalszy).

W porównaniu do innych palców, paliczki kciuka są „odwrotnie” ułożone pod względem grubości – paliczek bliższy kciuka jest cieńszy niż paliczek dalszy. Dwa paliczki kciuka są połączone stawem międzypaliczkowym, który umożliwia wykonywanie ruchów zawiasowych. Z pozostałą częścią dłoni, kciuk łączy się za pośrednictwem pierwszego stawu śródręczno-paliczkowego (cała dłoń posiada pięć takich stawów).

Stawy kciuka są otoczone torebką stawową, którą wypełnia maź stawowa. Dodatkowe wzmocnienie stanowią więzadła poboczne, zapewniające odpowiednią stabilność stawów. Za pełną ruchomość kciuka odpowiada szereg mięśni, umożliwiających wykonywanie aż pięciu rodzajów ruchów. Należą do nich:

zginanie,
prostowanie,
przywodzenie,
odwodzenie
oraz przeciwstawianie.

Nazwy mięśni kciuka pochodzą od czynności, które są możliwe dzięki działaniu danego mięśnia. Kciuk posiada zatem po dwa mięśnie odwodziciele, prostowniki i zginacze (odpowiednio – długie i krótkie) oraz po jednym przeciwstawiaczu i przywodzicielu.

Część mięśni kciuka rozpoczyna się na przedramieniu – są to mięśnie długie, biegnące powierzchownie. Mięśnie głębokie kciuka rozpoczynają się w obrębie dłoni. Cztery z nich: odwodziciel krótki, zginacz krótki, przeciwstawiacz i przywodziciel nazywane są wspólnie mięśniami kłębu.

Mięśnie kłębu tworzą „poduszeczkę” mięśniową, łatwo wyczuwalną u podstawy kciuka. Kciuk posiada bogate unerwienie zarówno ruchowe, jak i czuciowe. W kontroli ruchów kciuka biorą udział trzy duże nerwy: pośrodkowy, łokciowy i promieniowy, odpowiedzialne za ruchomość całej dłoni.

Czucie powierzchowne w obrębie kciuka zapewniają dwa z nich: od strony dłoniowej – nerw pośrodkowy, natomiast od strony grzbietowej – nerw promieniowy. Unaczynienie tkanek kciuka pochodzi od jego „własnego” naczynia krwionośnego, które nosi nazwę tętnicy głównej kciuka.

Tętnica główna kciuka jest gałęzią tętnicy promieniowej. Jej obecność odgrywa istotną rolę u medyków, przeprowadzających badanie fizykalne tętna. Mierząc puls pacjenta, nigdy nie należy robić tego za pomocą kciuka (używa się palca wskazującego i środkowego).

Badanie tętna przy użyciu kciuka stwarza ryzyko „wyczucia” pulsu pochodzącego z jego własnej tętnicy, a nie z tętnic badanego pacjenta. W anatomii kciuka warto również pamiętać o jego najbardziej zewnętrznej warstwie – skórze wraz z jej przydatkami.

Część problemów zdrowotnych związanych z kciukiem stosunkowo często wynika z przerwania ciągłości skóry lub nieprawidłowej higieny w obrębie paznokcia. Powstają wówczas wrota zakażenia, które może ograniczać się do opuszki kciuka lub rozprzestrzeniać się na pozostałą część palca.

Kciuk – funkcje

Pełen zakres ruchów kciuka jest kluczowy dla prawidłowego funkcjonowania naszej dłoni. Uważa się, że brak kciuka powoduje upośledzenie czynności dłoni aż o 40%. Podstawowe ruchy kciuka obejmują zginanie, prostowanie, odwodzenie, przywodzenie oraz przeciwstawianie.

Najbardziej „wyjątkowym” ruchem kciuka jest przeciwstawianie – tę umiejętność posiada jako jedyny ze wszystkich palców. Przeciwstawianie to ruch umożliwiający połączenie opuszki kciuka z opuszkami innych palców.

Przeciwstawianie pozwala na precyzyjne chwytanie przedmiotów (tzw. chwyt pęsetowy), będące jedną z najbardziej zaawansowanych czynności motorycznych człowieka. Rozwój umiejętności przeciwstawiania kciuka wymaga czasu – pełen chwyt pęsetowy zazwyczaj obserwuje się u dzieci około 10. miesiąca życia.

Przeciwstawianie odpowiada za ok. 60% całkowitej funkcjonalności kciuka. Ogromna zręczność kciuka wynika również z możliwości jednoczesnego wykonywania ruchów w kilku płaszczyznach.

Kciuk – diagnostyka

Diagnostyka schorzeń kciuka rozpoczyna się od prostego badania fizykalnego, które może dostarczyć wielu cennych informacji. Szczególnie w przypadku urazów kciuka, znajomość jego anatomii umożliwia orientacyjne przewidywanie lokalizacji uszkodzenia. Wiedząc, które czynności kciuka są ograniczone, możemy wnioskować na temat prawdopodobnych uszkodzeń mięśni i nerwów.

Do bardziej zaawansowanej diagnostyki schorzeń kciuka służą badania obrazowe. Wybór badania zawsze zależy od danych klinicznych: objawów i wywiadu zgłaszanego przez pacjenta.

Z reguły w pierwszej kolejności wykonywane jest zdjęcie rentgenowskie (RTG) kciuka lub badanie ultrasonograficzne (USG). Obydwa z nich cechują się dużą dostępnością i szybkością wykonania, jednakże ich zastosowania są odmienne.

Zdjęcie RTG wykonujemy w przypadku podejrzenia uszkodzeń kości (najczęściej – złamań) lub ich wzajemnego przemieszczenia (zwichnięcia stawów). Badanie USG jest bardziej cenne w obrazowaniu tkanek miękkich – ścięgien mięśniowych, więzadeł stawowych, a także zawartości torebki stawowej.

Do zaawansowanego obrazowania dłoni, w tym również kciuka, służy rezonans magnetyczny. Badanie to wykonuje się w sytuacjach, gdy standardowe badania obrazowe nie przyniosły wystarczających informacji na temat przyczyn dolegliwości.

Kciuk – choroby

Zdecydowana większość schorzeń kciuka powstaje na skutek urazów lub przeciążeń. Nawet częściowa utrata funkcji kciuka powoduje poważne upośledzenie czynności całej dłoni.

Z tego powodu, w urazach i stanach zapalnych kciuka dąży się do przywrócenia pełnego zakresu ruchów kciuka. W obrębie tkanek kciuka mogą także szerzyć się zakażenia. W populacji dziecięcej zdarzają się wady rozwojowe kciuka, powstające podczas rozwoju prenatalnego.

Urazy kciuka

Urazy kciuka mogą dotyczyć różnych struktur anatomicznych:

kości (złamania),
stawów (zwichnięcia),
a także ścięgien mięśniowych,
więzadeł,
naczyń
i nerwów.

Sposób leczenia urazów kciuka jest uzależniony od ich rozległości, a także stopnia zaburzenia anatomii kciuka powstałego na skutek urazu. Większość urazów kciuka wymaga tymczasowego unieruchomienia, które pozwala na zagojenie uszkodzonych tkanek.

Leczenie operacyjne jest wskazane w przypadku przemieszczeń odłamów kostnych, trwałej niestabilności stawów, bądź przerwania ciągłości naczyń i nerwów.

Jednym z często spotykanych urazów kciuka jest tzw. kciuk narciarza, powstający zwykle podczas uprawiania sportu. Istotą tego schorzenia jest uszkodzenie więzadeł w stawie łączącym kciuk z pozostałą częścią dłoni (śródręczno-paliczkowym).

Najczęściej następuje ono wskutek wypadku narciarskiego – podczas upadku dochodzi do nagłego ucisku na kciuk w pozycji odwiedzenia. Leczenie kciuka narciarza jest zwykle zachowawcze (unieruchomienie z następczą rehabilitacją).

Jeśli nie uda się przywrócić prawidłowej funkcji stawu, bądź uszkodzeniu więzadeł towarzyszą dodatkowe urazy, konieczne może być leczenie chirurgiczne. Skrajnym przykładem urazu kciuka jest całkowita amputacja części lub całości kciuka. Replantacja (powtórne przyszycie) amputowanego kciuka to trudny zabieg, którego powodzenie zależy od wielu czynników.

Jednym z kluczowych etapów jest zabezpieczenie, schłodzenie i szybki transport amputowanego kciuka, co zwiększa szansę przedłużenia żywotności tkanek. Replantacja kciuka należy do zaawansowanych operacji z zastosowaniem technik mikrochirurgii.

Nawet po udanym zabiegu, pełen powrót funkcji kciuka jest często niemożliwy. Na ostateczny efekt leczenia wpływa również długotrwała rehabilitacja, która może poprawić czynność ruchową oraz czucie w obrębie kciuka.

Stany zapalne

Do uszkodzenia kciuka może dojść nie tylko wskutek nagłych urazów, ale także długotrwałych przeciążeń. Częste wykonywanie monotonnych ruchów kciukiem bywa przyczyną stanów zapalnych tkanek kciuka. Przykładem takiego schorzenia jest tzw. kciuk matki, nazywany fachowo zespołem de Quervaina.

Stan zapalny dotyczy głównie tkanek miękkich – w przypadku omawianego schorzenia są to pochewki ścięgien mięśni prostowników kciuka (działających m.in. podczas wykonywania gestu „OK”).

Choroba de Quervaina występuje typowo u młodych matek, których dłonie podczas częstego podnoszenia niemowlaka są poddawane nieobecnym dotąd przeciążeniom. Leczenie stanów zapalnych kciuka wymaga odciążenia (często z użyciem ortezy) oraz odpowiedniej rehabilitacji.

Terapia farmakologiczna opiera się na steroidowych i niesteroidowych lekach przeciwzapalnych.

Infekcje

W obrębie kciuka, podobnie jak w pozostałych częściach dłoni, mogą toczyć się zakażenia bakteryjne. Najczęściej dochodzi do nich wskutek przerwania ciągłości skóry i wniknięcia bakterii do głębiej położonych tkanek. Dwa najczęściej spotykane rodzaje takich infekcji to zanokcica oraz zastrzał.

Zanokcica to ropne zapalenie tkanek położonych wokół paznokcia. Zastrzał kciuka to zakażenie jego wewnętrznej powierzchni, które może szerzyć się przez ciągłość i w skrajnych przypadkach obejmować również ścięgna lub kości.

Zakażenia w obrębie kciuka zawsze wymagają antybiotykoterapii. W niektórych przypadkach konieczne jest leczenie chirurgiczne w celu oczyszczenia miejsca infekcji i umożliwienia odpływu ropy.

Wady wrodzone

Wrodzone wady kciuka to stosunkowo rzadkie schorzenia. Zwykle nie występują jako nieprawidłowości izolowane – znacznie częściej towarzyszą innym, złożonym wadom rozwojowym.

Najczęstsze wady wrodzone to aplazja (całkowity brak) lub hipoplazja (częściowy niedorozwój) kciuka. Ponieważ kciuk stanowi kluczowy element prawidłowego funkcjonowania dłoni, w przypadku takich wad wrodzonych zawsze dąży się do jego odtworzenia.

Jedną z metod takiego leczenia jest policyzacja, czyli zabieg polegający na przeniesieniu jednego z palców dłoni (najczęściej wskazującego) w miejsce nieobecnego kciuka.

Czytaj też:

Krzysztofa Białożyt