CLA (sprzężony kwas linolowy) - właściwości, naturalne źródła i suplementy z CLA

Sprzężony kwas linolowy CLA występuje głównie w produktach zwierzęcych – mleku, przetworach mlecznych i mięsie pochodzących od przeżuwaczy. Należy do najlepiej przebadanych związków bioaktywnych i wykazuje liczne działania prozdrowotne: przeciwnowotworowe, przeciwmiażdżycowe, redukujące tkankę tłuszczową, poprawiające działanie układu odpornościowego i zwiększające wrażliwość insulinową. Zawartość CLA w produktach spożywczych jest zależna od wielu czynników, a kluczowe znaczenie ma sposób hodowli zwierząt. Aby zwiększyć udział tych kwasów w diecie, należy wybierać żywność pochodzącą z tradycyjnych, małych gospodarstw rolnych.

Spis treści

1. CLA (sprzężony kwas linolowy) - wzór. Jak powstaje?
2. CLA (sprzężony kwas linolowy) - występowanie. Jakie są źródła CLA?
3. CLA (sprzężony kwas linolowy) - właściwości. Wpływ na zdrowie
4. CLA (sprzężony kwas linolowy) - skutki uboczne i dawkowanie

CLA (sprzężony kwas linolowy, conjucted linolic acid) to kwas tłuszczowy pochodzenia zwierzęcego, który w swoim łańcuchu zawiera 18 atomów węgla i 2 sprzężone wiązania podwójne. Sprzężenie oznacza, że wiązania podwójne przy atomach węgla są rozdzielone tylko jednym wiązaniem pojedynczym. Jest to rzadko spotykana właściwość w naturze i w niej upatruje się wyjątkowości kwasu CLA, który wykazuje szereg działań prozdrowotnych.

Zalicza się on do grupy tłuszczów typu trans, ale nie należy utożsamiać go z bardzo szkodliwymi dla zdrowia uwodornionymi tłuszczami roślinnymi. Konfiguracja trans w kwasie CLA tworzy się naturalnie i nie wykazuje negatywnego działania.

CLA (sprzężony kwas linolowy) - wzór. Jak powstaje?

Istnieje kilkadziesiąt różnych izomerów kwasu CLA, jednak powszechnie występują 2. Najczęściej spotykane odmiany zawierają podwójne wiązanie przy 9. i 11. węglu lub przy 10. i 12. węglu łańcucha i to na nich skupiają się badania naukowe dotyczące wpływu na zdrowie.

Dominujący wśród kwasów CLA jest izomer cis-9, trans-11 (kwas żwaczowy, rumenowy), który stanowi 80-90% wszystkich izomerów CLA w mięsie i mleku, a drugi co do częstości występowania trans-10, cis-12 – 10-20%.

Kwasy linolowe CLA są wytwarzane głównie przez zwierzęta przeżuwające. Część z nich powstaje w przewodzie pokarmowym (szczególnie w żwaczu) w obecności odpowiednich bakterii symbiotycznych, m.in. Butyryvibrio fibrisolvens.

Głównie jednak są wytwarzane w tkankach zwierząt poligastrycznych i wbudowywane w tłuszcz zawarty w ich mleku, mięśniach (tłuszcz niewidoczny) i między mięśniami (tłuszcz widoczny). U zwierząt posiadających jeden żołądek zachodzi synteza kwasu CLA, ale na dużo niższym poziomie.

Kwas ten jest wykrywany również w tkance tłuszczowej człowieka i mleku kobiecym. Przypuszczalnie nie jest on jedynie dostarczany z pożywieniem, ale też w pewnym stopniu produkowany w organizmie.

CLA (sprzężony kwas linolowy) - występowanie. Jakie są źródła CLA?

Głównymi źródłami sprzężonego kwasu linolowego są mięso i tłuszcz mleczny pochodzące od zwierząt przeżuwających: krów, owiec, kóz, a także saren czy kangurów. Najwyższą zawartością izomeru CLA cis-9, trans-11 spośród mleka charakteryzuje się mleko owcze, jednak ze względu na małą dostępność produktów z niego wytwarzanych nie stanowi istotnego źródła CLA.

CLA jest obecny w diecie głównie za sprawą spożywania mleka krowiego i jego przetworów (70% pobranego z pożywieniem CLA) oraz wołowiny (25%). Przeciętne spożycie kwasów CLA wraz z dietą wynosi od 0,5 do 1,5 g/dzień, czyli dużo mniej, niż wynosi sugerowana dawka oddziałująca pozytywnie na zdrowie – ok. 3 g/dzień.

Dawka CLA oddziałująca pozytywnie na zdrowie to ok. 3 g dziennie.

Najcenniejsze są produkty pochodzące od krów hodowanych metodami tradycyjnymi i wypasanymi na pastwiskach w okresie wiosenno-letnim. W tłuszczu ryb i drobiu stężenie sprzężonego kwasu linolowego jest dużo mniejsze, a oleje roślinne nie zawierają go prawie wcale.

Zdolność wytwarzania CLA wykazują bakterie fermentacji mlekowej, dlatego ilość tego kwasu może wzrastać w fermentowanych produktach mlecznych, np. jogurtach i kefirach.

Zawartość kwasu tłuszczowego CLA w mięsie i przetworach mlecznych jest zależna od wielu czynników. Kluczowe znaczenie ma sposób hodowli i karmienia bydła, ale także jego rasa. Tłuszcz zwierząt hodowanych tradycyjnie, czyli wypasanych latem na pastwiskach, a zimą karmionych mieszankami paszowymi, jest dużo bardziej zasobny w kwas CLA niż w przypadku zwierząt karmionych paszą cały rok.

Zawartość CLA w produktach w dużym stopniu zależy od pory roku. Latem jest nawet dwukrotnie wyższa niż zimą. W wyniku analizy próbek pobranych od krów hodowanych tradycyjnie w małych gospodarstwach w województwie lubelskim oraz krów hodowanych nowocześnie w województwie wielkopolskim stwierdzono, że w tłuszczu z mleka krów hodowanych tradycyjnie latem stężenie CLA wynosiło 10 mg/g, a zimą 5,1 mg/g, natomiast u krów hodowanych nowocześnie: latem 5,3 mg/g, a zimą 4,2 mg/g.

Na zawartość CLA w tłuszczu przeżuwaczy można wpłynąć, modyfikując ich paszę, co skutkuje nawet 3-5-krotnym wzrostem stężenia tego kwasu. W tym celu dodaje się oleje i nasiona roślin oleistych bogate w kwas linolowy, a także oleje rybne bogate w kwasy omega-3.

Polskie produkty mleczne bardzo często charakteryzują się mniejszą zawartością CLA niż np. włoskie i portugalskie. Wynika to z bardzo dużego ograniczenia naturalnego wypasania zwierząt i zbyt małego udziału pasz pochodzących z użytków zielonych.

Około 90% produktów mlecznych pochodzi z gospodarstw nowoczesnych. Natomiast tłuszcz krów hodowanych tradycyjnie jest nawet 3-5 razy bardziej zasobny w CLA.

CLA (sprzężony kwas linolowy) - właściwości. Wpływ na zdrowie

Środowisko naukowe wykazuje ogromne zainteresowanie właściwościami sprzężonego kwasu linolowego i co chwilę pojawiają się dotyczące go nowe publikacje. Badania nad kwasem CLA mają początek w latach 70. XX wieku, kiedy to M.W. Pariza, profesor na Uniwersytecie Wisconsin-Madison, wyizolował ze świeżego oraz smażonego mielonego mięsa wołowego związek hamujący rozwój raka naskórka u myszy.

W kolejnych latach zidentyfikował go i nazwał. Obecnie CLA należy do najlepiej przebadanych substancji bioaktywnych i przypisuje się mu szerokie spektrum działania.

Hamowanie rozwoju nowotworów przez CLA

Działanie przeciwnowotworowe izomeru cis-9, trans-11 kwasu CLA potwierdzono na wielu modelach zwierzęcych, a także na ludziach. Doświadczenia kliniczne prowadzone na ludziach nie zawsze dawały jednoznaczne rezultaty, co może być związane z dawką przyjmowanego CLA, rodzajem guzów nowotworowych, wiekiem badanych itp., jednak sugeruje się, że związek ten ma istotne znaczenie w prewencji i leczeniu niektórych nowotworów oraz zapobieganiu przerzutom.

Badania epidemiologiczne prowadzone w Finlandii wykazały zależność między spożywaniem mleka (źródła CLA) a obniżoną zachorowalnością wśród kobiet na raka piersi. Badania in vitro potwierdzają bardzo wysoką skuteczność przeciwnowotworową dla ludzkich komórek białaczki, czerniaka, raka piersi, raka sutka, raka jelita grubego, raka prostaty, raka jajników i jamy ustnej.

Kwas CLA jest zatwierdzony przez National Academy of Sciences of USA jako jedyny kwas tłuszczowy działający antynowotworowo u zwierząt.

Pariza, podsumowując lata swoich badań oraz doświadczenia innych naukowców, zasugerował, że wpływ CLA na rozwój nowotworów może przejawiać się następująco:

• poprzez bezpośrednią ingerencję w proces nowotworzenia,
• pośrednio przez wpływ na zmniejszenie tkanki tłuszczowej w organizmie,
• poprzez hamowanie kacheksji (stanu silnego wyniszczenia), która towarzyszy wielu chorobom nowotworowym w zaawansowanym stadium.

W wielu badaniach kwasy CLA działają silniej na hamowanie karcynogenezy niż tokoferole i wielonienasycone kwasy tłuszczowe kwasy omega-3 znane z działania antyoksydacyjnego.

Przeciwmiażdżycowe działanie CLA

Wyniki wielu badaczy wskazują na działanie przeciwmiażdżycowe CLA. Kwas ten przyczynia się do wzrostu poziomu „dobrego” cholesterolu HDL i spadku trójglicerydów. Zmniejsza też utlenianie cholesterolu i jego stężenie we krwi oraz obniża ciśnienie tętnicze krwi.

Właściwości te wykazuje jedynie izomer cis-9, trans-11. Izomer trans-10, cis-12 działa negatywnie na profil lipidowy – pogarsza proporcję HDL do LDL. Badania prowadzone na ludziach nie są jednoznaczne prawdopodobnie z powodu stosowania różnych izomerów sprzężonego kwasu linolowego.

Jednak na modelach zwierzęcych wykazano zmniejszenie płytki miażdżycowej w wyniku suplementacji CLA. Ważne jest, że hipolipidemiczne działanie kwasu żwaczowego ujawnia się już przy niskich poziomach w diecie (ok. 0,6 g/dzień). Przeciwmiażdżycowe działanie CLA prawdopodobnie jest szczególnie związane z jego silnym działaniem antyoksydacyjnym, gdyż sam poziom cholesterolu nie jest jedynym ani głównym czynnikiem ryzyka miażdżycy.

Wpływ CLA na zawartość tkanki tłuszczowej

Za modyfikowanie udziału tkanki tłuszczowej w organizmie odpowiada izomer trans-10, cis-12 kwasu CLA i jest to jedyny izomer, który wykazuje zdolność redukcji tkanki tłuszczowej. W badaniach klinicznych z 2000 roku wykazano, że CLA w dawce 3,4 g na dobę przez 12 tygodni powoduje istotną redukcję tkanki tłuszczowej u ludzi otyłych. Obniżenie masy ciała zachodzi w wyniku kilku mechanizmów:

• zwiększenie wydatkowania energii przez organizm nawet w spoczynku,
• zmniejszenie zdolności odkładania się trójglicerydów w komórkach tkanki tłuszczowej poprzez hamowanie działania lipazy lipoproteinowej – enzymu niezbędnego do zmagazynowania trójglicerydów w adipocytach,
• wzrost obumierania komórek tłuszczowych (adipocytów),
• modulowanie hormonów tkanki tłuszczowej i markerów stanu zapalnego,
• wzrost β-oksydacji (wykorzystania tłuszczu jako źródła energii) w mięśniach szkieletowych.

CLA a insulinooporność

Liczne badania wskazują, że CLA skutecznie zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę i redukuje hiperinsulinemię. Jednocześnie z doświadczeń innych autorów wynika, że stosowanie CLA nie wpływa na metabolizm insuliny i glukozy. Rozbieżne efekty działania sprzężonego kwasu linolowego mogą być zależne od dawki CLA w diecie, zastosowanego izomeru, długości kuracji oraz sposobu dostarczenia (z dietą lub w suplementach).

Wpływ CLA na układ odpornościowy

CLA oddziałuje na syntezę eikozanoidów (rodzaj mediatorów lipidowych), a przez to moduluje układ odpornościowy i zapobiega zanikowi odporności u zwierząt. U ludzi wykazuje korzystne działanie przy niektórych reakcjach alergicznych i zapalnych, zmniejsza stężenie markerów stanu zapalnego i zwiększa ilość ochronnych przeciwciał.

Suplementacja mieszaniną dwóch najpowszechniejszych izomerów CLA w proporcji 1:1 w dawce 3 g/dzień przez 12 tygodni powodowała spadek cytokin prozapalnych (interleukin-1, czynnika martwicy guzów) oraz wzrost cytokin przeciwzapalnych.

CLA (sprzężony kwas linolowy) - skutki uboczne i dawkowanie

Za dawkę kwasu CLA oddziałującą pozytywnie na zdrowie uznaje się ilość ok. 3 g na dzień. Jednocześnie należy zauważyć, że na obniżenie poziomu cholesterolu we krwi wpływa już 0,6 g kwasu żwaczowego dziennie.

Korzystny wpływ na kompozycję tkanek ciała (redukcja tkanki tłuszczowej, wzrost masy mięśniowej) ma izomer trans-10, cis-12 kwasu CLA, który jednocześnie działa hiperlipidemicznie i może przez to przyczyniać się do chorób układu krążenia. CLA przyjmowany z żywnością uznaje się za bezpieczny, a w suplementach zawierających jego wysokie dawki – za prawdopodobnie bezpieczny.

Niektóre badania wskazują, że suplementacja CLA w wysokich dawkach może wywoływać stłuszczenie wątroby. Wśród efektów ubocznych stosowania suplementów z CLA wymienia się dolegliwości żołądkowo-jelitowe, biegunki, nudności i zmęczenie.

Dzieci powinny przyjmować CLA w dawkach leczniczych nie dłużej niż przez 7 miesięcy. W ciąży i podczas karmienia piersią sprzężony kwas linolowy spożywany z żywnością jest bezpieczny, natomiast brakuje danych dotyczących oddziaływania suplementów. Bezpieczniej jest unikać ich w tych okresach.

W przypadku zażywania suplementów z CLA trzeba być ostrożnym i wnikliwie czytać etykiety. Często w produktach aptecznych znajdują się w ogóle nieaktywne izomery sprzężonego kwasu linolowego. Rodzaj izomeru trzeba też dobierać do potrzeb.

W związku z często niejednoznacznymi wynikami badań naukowych i sugerowanymi dalszymi badaniami nad działaniem CLA należy zastanowić się nad suplementacją i wprowadzać ją rozsądnie. Warto zwiększyć spożycie CLA wraz ze źródłami pokarmowymi. W tym celu należy szukać mięsa, mleka i nabiału pochodzącego z małych gospodarstw, w których zwierzęta hoduje się tradycyjnie i wypasa w okresie wiosenno-letnim.

Źródła:

1. Koronowicz A. i in., Wpływ izomerów sprzężonego kwasu linolowego na proliferację komórek nowotworowych piersi, Roczn. PZH, 2009, 60(3), 261-267

2. Janeczek W. i in., Czynniki decydujące o zawartości sprzężonego kwasu linolowego (CLA) w tłuszczu mleka krów, Medicina Veterinaria, 2006, 5(1), 65-82

3. Rutkowska E. i in., Charakterystyka prozdrowotnych kwasów tłuszczowych tłuszczu mlecznego, Probl Hig Epidemiol, 2015, 96(2), 377-386

4. Żebrowska A. i in., Właściwości prozdrowotne tłuszczu mlekowego, Wiadomości Zootechniczne, 2009, 47(2), 19-23

5. Białek A. i in., Sprzężone dieny kwasu linolowego jako potencjalny czynnik prewencyjny w profilaktyce nowotworów piersi, Postępy Hig Med. Dosw, 2013, 67, 6-14

6. Kowalska M. i in., Żywienie krów a zawartość CLA w mleku i produktach mleczarskich, Hodowca Bydła, 2012, 10, http://www.portalhodowcy.pl/hodowca-bydla-archiwum/143-hodowca-bydla-10-2012/1416-zywienie-krow-a-zawartosc-cla-w-mleku-i-produktach-mleczarskich

7. Karwat J. i in., CLA – właściwości prozdrowotne, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2013, 19(4), 535-538

8. Janczy A., Sprzężony kwas linolowy cis-9, trans-11 CLA a zmiany miażdżycowe, Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, 2012, 73, 5-15

9. Białek A. i in., Źródła pokarmowe oraz efekty prozdrowotne sprzężonych dienów kwasu linolowego (CLA), Biul. Wydz. Farm. WUM, 2009, 1, 1-12

10. Bartnikowska E., Sprzężone dieny kwasu linolowego. Część I. Budowa, powstawanie, występowanie w żywności, Borgis – Bezpieczna Żywność, 2001,1

11. Kowalska M. i in., Produkty mleczarskie – najlepsze źródła CLA, Bromat. Chem. Toksykol., 2013, 46(1), 1-12

12. Czekajło A. i in., Wpływ sprzężonych dienów kwasu linolowego na ryzyko powstawania i progresji nowotworów, Probl Hig Epidemiol, 2016, 97(3), 207-212

13. http://www.webmd.com/vitamins-supplements/ingredientmono-826-conjugated%20linoleic%20acid.aspx?activeingredientid=826

Aleksandra Żyłowska-Mharrab, dietetyk, technolog żywności, edukator