Bisfenol A (BPA) - gdzie występuje, jak go unikać?

Bisfenol A to związek wykorzystywany do produkcji tworzyw sztucznych. Najpowszechniej występuje w produktach z plastiku wykonanego z poliwęglanów, papierze termicznym do drukarek fiskalnych i jako powłoka wewnątrz puszek. BPA ma budowę zbliżoną do żeńskiego hormonu płciowego – estrogenu, dlatego może oddziaływać na funkcjonowanie układu hormonalnego. Według wiarygodnych badań naukowych bisfenol A działa niekorzystnie na wiele aspektów zdrowotnych.

Spis treści

1. Bisfenol A (BPA) - co to jest?
2. Bisfenol A (BPA) - jak może dostać się do organizmu?
3. Bisfenol A (BPA) - w butelkach i nie tylko. Źródła BPA
4. Bisfenol A (BPA) - jak unikać kontaktu z BPA?
5. Bisfenol A (BPA) - wpływ na zdrowie
6. Bisfenol A w paragonach

Bisfenol A (BPA) to związek chemiczny z grupy fenoli, który wykorzystuje się do produkcji tworzyw sztucznych. Został wytworzony po raz pierwszy w 1891 r. przez rosyjskiego chemika Aleksandra Dianina. Produkcja BPA, który jest składnikiem głównie poliwęglanów i żywic epoksydowych, rosła stopniowo wraz z coraz powszechniejszym wypieraniem opakowań ze szkła, ceramiki czy drewna przez opakowania z materiałów syntetycznych.

W 1970 r. na świecie wyprodukowano 45 milionów kg bisfenolu A, natomiast w 2004 r. - 3 miliardy kg. BPA znajduje się w butelkach i innych opakowaniach plastikowych do żywności, różnego typu produktach wykonanych z plastiku, np.

• zabawkach
• szczoteczkach do zębów
• powłokach wyściełających wnętrza puszek
• woreczkach na ryż czy kaszę
• papierach termicznych stosowanych do drukowania paragonów i potwierdzeń z terminali płatniczych

Jest stosowany jako przeciwutleniacz w produktach spożywczych oraz w tańszych kosmetykach, używa się go do produkcji płyt CD, monitorów komputerowych, reflektorów samochodowych i wielu innych.

Bisfenol A (BPA) - co to jest?

BPA słabo rozpuszcza się w wodzie. Przy tym wykazuje dobrą rozpuszczalność w produktach żywnościowych zawierających tłuszcz i cukier. Swoją budową przypomina żeński hormon płciowy – estrogen, stąd może łączyć się z receptorami estrogenu w organizmie i przez to wpływać na funkcjonowanie gospodarki hormonalnej.

Bisfenol A jest bardzo kontrowersyjnym związkiem, który może wpływać negatywnie na organizm. Szczególnie narażone na jego toksyczne działanie są niemowlęta i małe dzieci, ponieważ ich organizmy nie potrafią skutecznie unieczynniać i wydalać toksyny.

Stężenie bisfenolu A w moczu osób poddanych dużemu badaniu przekrojowemu zwiększyło się trzykrotnie w ciągu ok. 15 lat (porównywano wyniki z przełomu lat 80. i 90. XX wieku oraz z początku XXI wieku). Jest to konsekwencją coraz częstszego kontaktu osób z BPA i jego przenikania do organizmu z różnych źródeł.

Brakuje jednoznacznego stanowiska naukowego dotyczącego toksyczności związku, jednak na podstawie wyników badań na zwierzętach i ludziach BPA jest podejrzewany o zwiększanie ryzyka:

• otyłości
• cukrzycy typu 2
• chorób serca
• zaburzeń pracy tarczycy
• problemów z płodnością u mężczyzn
• zaburzeń układu nerwowego

Bisfenol A (BPA) - jak może dostać się do organizmu?

• przez układ pokarmowy w wyniku migracji związku z opakowań plastikowych i puszek do żywności. Zwiększone przenikanie BPA następuje, gdy opakowanie jest porysowane, uszkodzone lub zostaje umieszczone w wysokiej temperaturze, np. podczas podgrzewania żywności w plastikowym opakowaniu w mikrofalówce, gotowania kaszy w woreczku
• przez układ oddechowy, na co narażeni są szczególnie pracownicy fabryk produkujących plastik, farby, lakiery, kleje czy papier do kas fiskalnych. BPA znajduje się też w dymie papierosowym
• przez skórę, głównie przez dotykanie paragonów, ale także w wyniku wkładania do ust przez dziecko plastikowej zabawki. Najbardziej narażone na kontakt z BPA przez skórę są kasjerki w sklepach. Stężenie BPA w paragonach jest nawet 250-1000 razy większe niż w żywności, a jego przenikalność przez skórę wynosi aż 46%.

Bisfenol A (BPA) - w butelkach i nie tylko. Źródła BPA

Do głównych źródeł, z których bisfenol A przedostaje się do organizmu należą:

• konserwy
• napoje w puszkach
• plastikowe butelki i inne opakowania z poliwęglanów
• papier termiczny
• materiały dentystyczne

Obecnie, gdy materiały syntetyczne z BPA są tak powszechne, niemożliwe jest całkowite wyeliminowanie tego związku z organizmu.

Potwierdza to doświadczenie przeprowadzone na Uniwersytecie Illinois w Chicago, podczas którego osoby badane przez miesiąc unikały korzystania z przedmiotów zawierających bisfenol A.

Okazało się, że w moczu uczestników badania wykryto BPA, co oznacza, że mieli oni styczność ze związkiem w ciągu ostatnich 48 godzin. Można jednak minimalizować kontakt z bisfenolem A.

Bisfenol A (BPA) - wpływ na zdrowie

Pojawia się coraz więcej dowodów naukowych, świadczących o niekorzystnym wpływie bisfenolu A na ludzi. BPA jest związkiem, który oddziałuje na funkcjonowanie układu hormonalnego, a jego szkodliwość w wielu aspektach potwierdzono w badaniach na zwierzętach laboratoryjnych, a także na ludziach. Okazuje się, że BPA oddziałuje m.in. na płodność, choroby metaboliczne i zaburza prawidłowy rozwój w wieku dziecięcym.

Cukrzyca typu II

Związek między cukrzycą typu II, a wysoką ekspozycją na bisfenol A wykazano w wielu badaniach na ludziach. Na podstawie przekrojowego amerykańskiego badania NHANES, które jest jednym z największych i najbardziej wiarygodnych, stwierdzono, że podwyższone stężenie BPA w moczu jest powiązane ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na cukrzycę typu II.

W ocenie brano pod uwagę takie wskaźniki, jak glukoza na czczo, glukoza po posiłku, hemoglobina glikowana oraz przyjmowanie leków obniżających poziom cukru we krwi i insuliny. Związek między BPA wykazano zarówno dla osób z prawidłową masą ciała, jak i tych z nadwagą i otyłych, a także dla niepalących i palących papierosy.

Podobne wnioski wyciągnięto z większości badań przeprowadzonych w Azji. Jednocześnie należy wspomnieć, że istnieją badania prowadzone na dużych grupach, w których nie stwierdzono zależności między wysokim stężeniem BPA w moczu a ryzykiem cukrzycy typu II.

Otyłość

Związek między ekspozycją na bisfenol A a otyłością jest jednym z najczęstszych problemów poruszanych w badaniach. Większość dużych badań przekrojowych wykazała związek między zwiększoną ekspozycją na BPA a otyłością, wysokim BMI i obwodem w pasie, co sugeruje, że związek ten sprzyja odkładaniu się brzusznej tkanki tłuszczowej, która zwiększa ryzyko wielu chorób, w tym metabolicznych.

Analizując badania na dorosłych powyżej 20 roku życia, stwierdzono, że wysokie stężenie BPA w moczu było związane z otyłością tylko u osób rasy kaukaskiej. Badania dotyczące dzieci i nastolatków również wskazują na powiązanie nadmiaru tkanki tłuszczowej z ekspozycją na BPA. Jednocześnie zależności te są dużo silniejsze w przypadku młodszych dzieci do 11-12 roku życia.

Choroby układu krążenia

Wnioski wyciągnięte na podstawie badań NHANES oraz innych dużych badań jasno sugerują ścisły związek między wysokim stężeniem BPA w moczu a chorobami serca, np. zawałem mięśnia sercowego, dusznościami, chorobą niedokrwienną serca.

W związku z ekspozycją na BPA stwierdzono u dorosłych większą częstotliwość nadciśnienia oraz obniżoną zmienność rytmu serca – czynnika odpowiadającego za przystosowywanie się pracy serca do zapotrzebowania organizmu na krew i tlen.

Zauważono również, że osoby ze średnim i ciężkim stadium choroby wieńcowej mają wyraźnie wyższe stężenie BPA w moczu niż uczestnicy badania w grupie kontrolnej. Potwierdzono to podczas blisko 11-letniej obserwacji uczestników w wieku 40-74 lat.

Płodność

Wysokie stężenie BPA w moczu jest powiązane z mniejszą aktywnością jajników, mniejszą liczbą dojrzewających komórek jajowych i niższym stężeniem hormonów umożliwiających zajście w ciążę. BPA zmniejsza też płodność mężczyzn i wpływa negatywnie na jakość spermy. Badania dotyczące płodności mają jedną dużą wadę – są prowadzone na nielicznych grupach, dlatego trudno jest na ich podstawie wyciągać wnioski dla całej populacji.

Sprawność seksualna mężczyzn

W dwóch dużych doświadczeniach badano sprawność seksualną mężczyzn w ich subiektywnej ocenie. Porównywano dwie grupy mężczyzn, z których jedni byli narażeni na częsty kontakt z BPA w pracy, a drudzy nie pracowali w fabrykach używających BPA.

Mężczyźni pracujący z materiałami z bisfenolem A wyraźnie niżej oceniali swoją sprawność seksualną niż grupa kontrolna. W ich próbkach moczu znajdowały się również wyższe stężenia BPA. W grupie kontrolnej też zdarzały się przypadki mężczyzn, którzy nisko oceniali niektóre ze wskaźników branych pod uwagę, a było to związane z ich dużą ekspozycją na BPA poza środowiskiem pracy.

Badania naukowe wskazują, że kontakt z bisfenolem A i jego przenikanie do organizmu może nieść wielorakie konsekwencje zdrowotne oprócz wyżej wymienionych:

• obniżać sprawność wątroby i nerek
• zaburzać funkcjonowanie układu odpornościowego
• wywoływać stres oksydacyjny i przewlekły stan zapalny
• zaburzać prawidłową ekspresję genów
• wywoływać astmę u niemowląt narażonych na kontakt z BPA w życiu płodowym
• powodować zaburzenia rozwojowe i prowadzić do uszkodzenia mózgu u dzieci narażonych na kontakt z BPA w okresie ciąży i w pierwszych latach po urodzeniu
• wywoływać poronienia i przedwczesny poród
• wpływać na występowanie zespołu policystycznych jajników i endometriozy
• zaburzać równowagę hormonów płciowych u kobiet i mężczyzn

Bisfenol A w paragonach

Związkowcy NSZZ "Solidarność" przedstawili niepokojące dane dotyczące zawartości bisfenolu A w paragonach, z którymi stały kontakt mają pracownicy sklepów. Najbardziej narażeni są kasjerzy, ale także klienci. 

Badanie zostało zlecone przez Krajowy Sekretariat Banków, Handlu i Ubezpieczeń NSZZ Solidarność. Analizowano paragony z sieci: Jysk, Pepco, Auchan, Kaufland, Castorama, Biedronka, Amazon i Rossmann. W przypadku sieci JYSK paragony były wolne od tej szkodliwej substancji, jednak sklep już dawno ogłosił rezygnację z paragonów zawierających BPA. 

Sklepowa kasjerka podczas 8 godzin pracy dotyka co najmniej 400 paragonów fiskalnych. Przenikalność trującej substancji przez skórę wynosi 46 proc., a zatem ryzyko narażenia na szkodliwe działanie substancji jest duże.

Rezygnacja z paragonów z BPA jest prosta - wystarczy kupić droższy papier wolny od bisfenolu A.

- Bisfenol A nie jest substancją endokrynną. Więc skutków jego działania nie zobaczymy od razu. Efekt działania tej substancji zależy chociażby od długości narażenia na jego działanie – powiedziała dr Aleksandra Rutkowska z Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, która prowadziła badanie. 

Aleksandra Żyłowska-Mharrab