Pszenica szkodzi nie tylko w celiakii. Dowiedz się, kiedy lepiej jej nie jeść

Pszenica to jedno z wiodących zbóż, które zawiera sobie gluten – białko, które w przypadku niektórych chorób np. celiakii, uszkadza kosmki jelitowe i prowadzi do osłabienia organizmu i wystąpienia poważnych niedoborów składników odżywczych. Sprawdź, jakie to schorzenia i jak możesz sobie pomóc.

Spis treści

1. Dlaczego gluten szkodzi?
2. Rodzaje reakcji na gluten
3. Jak postępować przy chorobach glutenozależnych?

Dlaczego gluten szkodzi?

Gluten jest to kompleks białek, przede wszystkim glutein oraz gliadyn, które możemy odnaleźć m.in. w pszenicy, życie, owsie, jęczmieniu oraz ich pochodnych. Magazynowany jest w zarodkach ziaren i to właśnie dzięki niemu wypieki wykonane np. z mąki pszennej, czy żytniej są elastyczne i lepkie.

Niebezpieczeństwo nadmiernego i ciągłego spożycia glutenu, które ma miejsce w obecnych czasach, może doprowadzić do znacznego zaburzenia funkcji jelit, a to z tego względu, że gluten oporny jest na trawienie w żołądku, a trafiając do jelit doprowadza do nadmiernej produkcji zonuliny – białka, które sprzyja rozszczelnieniu bariery jelitowej i przenikaniu przez nią szkodliwych substancji.

Ponadto hamuje on wzrost komórek nabłonkowych, które dbają o integralność bariery jelitowej i przyspiesza ich obumieranie.

To wszystko sprawia, że przez jelita przechodzą do krwiobiegu nie tylko endotoksyny, ale również zbyt duże cząstki pokarmu, które drażnią układ immunologiczny i doprowadzają do produkowania przeciw nim przeciwciał (wtedy powstają np. alergie pokarmowe).

Oczywiście nie każda osoba w ten sam sposób zareaguje na gluten. Są bowiem osoby predysponowane do tego genetycznie lub bardziej nadwrażliwe na ten składnik i to właśnie one najbardziej odczują niekorzystne skutki związane ze spożyciem glutenu.

Rodzaje reakcji na gluten

Wyróżnia się 3 nieprawidłowe reakcje na gluten:

• autoimmunizacyjną (celiakia),
• alergiczną,
• immunologicznie mediowane nadwrażliwości.

Te nieprawidłowe reakcje mogą przyjąć postać:

• celiakii,
• pozapalnej nietolerancji glutenu w wyniku zaburzeń funkcjonowania jelit,
• alergii pokarmowej na gluten,
• ataksji glutenowej,
• choroby Duhringa,
• nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten.

Celiakia

Celiakia to choroba trzewna o podłożu autoimmunologicznym, która wynika z zaburzeń genetycznych m.in. posiadania haplotypu HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 powodującego nadwrażliwość na gluten, wystąpienie po jego spożyciu specyficznych przeciwciał oraz stanu zapalnego.

Dopóki osoba chora na celiakię spożywa gluten, dochodzi u niej do niszczenia kosmków jelitowych, a tym samym gorszego wchłaniania składników odżywczych. Prowadzi to ogólnego wyniszczenia organizmu i osłabienia.

Celiakia jest chorobą nieuleczalną, jednak można ją wprowadzić w remisję, unikając jedzenia produktów zasobnych w gluten. Dzięki temu kosmki jelitowe mają szansę się odbudować, a organizm może się zregenerować i lepiej rozkładać, wchłaniać i przyswajać substancje odżywcze.

Do niedawna celiakię uznawano za chorobę dziecięcą. Jednak już teraz wiadomo, że może ona ujawnić się w wieku dorosłym. Do najczęstszych postaci tej choroby zalicza się:

• Postać klasyczną

Charakterystyczne są dla niej objawy ze stronu układu pokarmowego takie jak: biegunki, spadek masy ciała, tłuszczowe stolce, czy zaburzenia wzrastania (u dzieci). Oprócz tego mogą pojawić się symptomy spoza przewodu pokarmowego np. objawy neurologiczne (osłabienie mięśniowe, parestezje, napady drgawek), osteopenia (zmniejszanie mineralnej gęstości kości) lub osteoporoza, niedokrwistość.

Chory ma wtedy nadmiernie wzdęty brzuch, widoczne jest u niego wychudzenie oraz obrzęki. Ma skłonność do zajadów skóry oraz aft, zapalenia języka, czy wybroczyn na skórze.

Ze względu na osłabienie wchłaniania składników odżywczych, dochodzi u niego do niedoborów np. żelaza, witaminy B12, czy kwasu foliowego, co u dzieci prowadzi do gorszego rozwoju fizycznego, zahamowania wzrostu, niedorozwoju szkliwa.

• Postać niemą

Jest ona trudniejsza do wykrycia, gdyż objawy są bardzo skąpe lub wcale nie występują. Jednak przy badaniu błony śluzowej jelita można stwierdzić zmiany typowe dla celiakii, a badania przeciwko endomysium czy transglutaminazie są dodatnie.

Zmiany w budowie kosmków jelitowych cofają się po zastosowaniu diety bezglutenowej.

To, co może być dostrzegalne w tej postaci choroby to: nadmiernie wysoki poziom cholesterolu, nadmierna próchnica zębów, zaburzenia neurologiczne takie jak np. neuropatia obwodowa, czy ataksja.

• Postać latentną

W tym rodzaju celiakii podczas biopsji fragmentów jelita nie stwierdza się zaniku kosmków jelitowych, a badania serologiczne są ujemne. Jednak u chorych stwierdza się genotyp HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 i charakterystyczną liczbę limfocytów nabłonkowych T posiadających receptor TCR gamma/delta.

Do rozwoju pełnoobjawowej choroby i rozwinięcia celiakii może dojść na skutek jakiegoś mocnego czynnika wyzwalającego np. infekcji.

• Postać potencjalną

W tym przypadku mamy do czynienia tylko z dodatnim genotypem HLA-DQ2 lub HLA-DQ8, jednak nie występują ani charakterystyczne dla celiakii przeciwciała, ani objawy, ani też biopsja nie wykazuje spłaszczenia kosmków jelitowych.

Choroba Dϋhringa

Choroba Dϋhringa jest to postać skórna autoimmunizacyjnej choroby glutenozależnej. Zaburzenia wynikające ze spożycia glutenu nie ograniczają się tylko do stanów zapalnych w jelitach, ale przede wszystkim do manifestacji na skórze.

W chorobie tej można dostrzec swędzące zmiany skórne, które często zmieniają swój wygląd w wyniku ciągłego ich drapania. Najbardziej charakterystyczne z nich to:

• wykwity pokrzywkowe,
• plamy rumieniowe,
• opryszczkowate pęcherzyki lub grudki, które występują w wianuszkowatym układzie.

Pojawieniu się zmian skórnych często towarzyszy, albo wyprzedza je, uczucie palenia i pieczenia skóry.

Choroba Dϋhringa należy do schorzeń przewlekłych, gdzie okres zaostrzeń przeplata się z okresami remisji. Aby ją zdiagnozować, należy wykonać badania swoistych przeciwciał m.in. przeciw gliadynie, czy endomysium, jak również zbadać antygeny zgodności tkankowej klasy II HLA-DQ2 i HLA-DR3 oraz – trochę mniej istotne diagnostycznie: antygeny zgodności tkankowej klasy I, z HLA-A1 oraz z HLA-B8.

Należy też zróżnicować klinicznie tę chorobę od innych chorób skórnych takich jak np.:

• pęcherzyca opryszczkowata,
• pęcherzyca zwykła,
• pęcherzyca liściasta,
• atopowe zapalenie skóry,
• czy wyprysk, czy np. świąd skóry o pochodzeniu psychogennym, neurogennym, starczym lub związany z chorobami metabolicznymi.

W niektórych przypadkach, aby potwierdzić istnienie choroby bada się wycinki skóry na obecność złogów IgA, które mogą znajdować się w skórze właściwej.

Alergia na gluten

Alergia to nieprawidłowa odpowiedź układu immunologicznego na jakąś substancję czy pokarm, która dla zdrowego człowieka nie jest szkodliwa, ale przy wadliwie działającym układzie odpornościowym powoduje produkcję przeciwciał i próbę zwalczania np. cząstek białka podobnie jak jakiegoś patogenu.

Reakcja alergiczna występuje w krótkim czasie po spożyciu danego pokarmu, dlatego osoby z alergią na gluten mogą czuć się źle już w ciągu 2 godzin po jego zjedzeniu (a nawet szybciej).

W reakcji alergicznej biorą udział specyficzne przeciwciała IgE, które warunkują szybkość odpowiedzi układu immunologicznego na pokarm oraz narastanie objawów po zetknięciu się z alergizującą substancją.

Te właśnie przeciwciała oraz szybkość, z jaką następują specyficzne objawy po spożyciu glutenu, różnicują alergię np. z nadwrażliwością na gluten.

Odpowiedź alergiczna może przebiegać z różnym nasileniem: od bardzo łagodnej, gdzie objawem będzie tylko np. nieżyt nosa, po bardzo silną typu: wstrząs anafilaktyczny.

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCNG) to takie schorzenie, w której po spożyciu glutenu występują np. wzdęcia, biegunka, przelewanie w brzuchu, czyli podobne np. objawy jak w celiakii, jednakże w obrazie klinicznym np. podczas biopsji fragmentu jelita nie widać spłaszczenia kosmków jelitowych, nie ma uszkodzenia błony śluzowej, nie występują też dodatnie przeciwciała przeciw endomysium, gliadynie czy transglutaminazie, które są jednym z parametrów celiakii.

Nie jest to więc choroba autoimmunologiczna, nie jest to też alergia. Dodatnie mogą wyjść jedynie geny w kierunku celiakii takie jak np. HLA oraz przeciwciała AGA w klasie IgG.

Diagnostyka NCNG jest tym trudna, ponieważ wiele symptomów ze strony układu pokarmowego przypomina zespół jelita nadwrażliwego. Jednak dociekliwy lekarz podczas wywiadu powinien dowiedzieć się, czy pacjentowi nie towarzyszą inne dolegliwości towarzyszące NCNG takie jak np.:

• bóle głowy,
• ciągłe zmęczenie,
• zaburzenia snu,
• zaburzenia psychiczne,
• zmiany skórne,
• bóle mięśni,
• spadek masy ciała,
• depresja,
• drętwienie kończyn oraz palców,
• czy współwystępowanie astmy lub alergicznego nieżytu nosa.

To, co może być wskazówką w zdiagnozowaniu nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten, to ustąpienie objawów już po 3 tygodniach od wprowadzenia diety bezglutenowej oraz pogorszenie stanu zdrowia po ponownym wprowadzeniu produktów z glutenem.

Ataksja glutenozależna

Ataksja jest wieloukładową chorobą neurodegeneracyjną, która może powstawać np. w wyniku uszkodzenia móżdżku lub rdzenia kręgowego albo też chorób metabolicznych.

Do dwóch pierwszych może dojść w wyniku mechanicznych uszkodzeń lub w wyniku rozwoju różnorodnych chorób.

W chorobach metabolicznych może być ona skutkiem np. hipoglikemii, przy chorobach glutenozależnych zaburzenia układu nerwowego mogą być wynikiem spożywania glutenu.

Szacuje się, że za 50 % wszystkich objawów neurologicznych, które dotyka osoby z celiakią, odpowiada właśnie ataksja glutenozależna.

Najbardziej charakterystyczne objawy ataksji ogólnej to:

• zaburzenia chodu,
• problemy z wykonywaniem ruchów naprzemiennych,
• zaburzenia mowy np. trudności z artykułowaniem dźwięków,
• niezdarne ruchy,
• drżenie rąk itd.

Przy ataksji glutenozależnej są to natomiast:

• zaburzenia chodu i zaburzenia mowy,
• rzadziej zaś: ruchy mimowolne, neuropatie, zaburzenia okulomotoryczne (np. oczopląs), opsoklonie (nierytmiczne ruchy gałek ocznych o dużej amplitudzie), miklonie (niespodziewane, szarpiące i nagłe ruchy mięśni).

Ataksja glutenozależna zaliczana jest do ataksji idiopatycznych. Stwierdza się w niej istnienie przeciwciał AGA w klasie IgA i/lub IgG, większość chorych ma też haplotyp HLA-DQB1*0201.

Przeważająca ilość osób chorujących na ten rodzaj ataksji posiada również przeciwciała antygliadynowe.

Aby ostatecznie stwierdzić, że ma się do czynienia z ataksją glutenozależną, należy ją różnicować od innych chorób.

Przede wszystkim należy wykluczyć ataksję związaną z nowotworem lub niedoborem witaminy E, jak również należy sprawdzić, czy uszkodzenia móżdżku nie są konsekwencją spożycia: leków, narkotyków, czy alkoholu.

Jak postępować przy chorobach glutenozależnych?

W momencie, gdy zostaniemy zdiagnozowani na jedną z powyższych chorób, powinniśmy zrezygnować ze spożycia glutenu. Oznacza to nie tylko odmówienie sobie pszennej bułeczki, ale też wszystkich produktów np. ciastek, makaronów, sosów itd., które zawierają w sobie pszenicę.

Co istotne: gluten może znajdować się również w owsie, życie, jęczmieniu, dlatego również nie powinniśmy jeść produktów wytworzonych z tych zbóż.

W przypadku celiakii ostrożność w unikaniu glutenu powinna być jeszcze większa niż przy pozostałych schorzeniach, gdyż nasila on automatycznie chorobę trzewną i każde najmniejsze zetknięcie z nim już powoduje silne reakcje ze strony organizmu.

Z tego powodu osoba z celiakią powinna mieć własne stanowisko do przygotowania potraw w kuchni, a na produktach spożywczych nabywanych w sklepie powinna szukać znaku przekreślonego kłosa.

Oznacza on, że dany produkt jest całkowicie bezpieczny dla celiaków i w żaden sposób nie został zanieczyszczony glutenem podczas produkcji (jeśli w jednym zakładzie produkuje się np. makaron z pszenicy durum i makaron bezglutenowy np. kukurydziany, może dojść do takiego rodzaju zanieczyszczenia).

Dominika Wilk