Fitosterole - właściwości lecznicze i źródła występowania

Fitosterole to substancje roślinne o budowie bardzo zbliżonej do ludzkiego cholesterolu. Regularnie przyjmowane z dietą pomagają skutecznie obniżyć poziom cholesterolu, zmniejszają ryzyko miażdżycy i zawału, a nawet mogą chronić przed niektórymi nowotworami. Źródła fitosteroli to przede wszystkim oleje roślinne i produkty wzbogacane, jak margaryny, jogurty, sery, czekolada.

Spis treści

1. Fitosterole a cholesterol
2. Fitosterole a nowotwory
3. Fitosterole - pozostałe właściwości
4. Fitosterole - źródła występowania
5. Żywność wzbogacana fitosterolami i suplementy
6. Fiteosterole - skutki uboczne nadmiaru

Nazwa „fitosterol” wprost kojarzy się z cholesterolem. Właściwie, ponieważ fitosterole to związki o bardzo podobnej budowie i funkcjach do cholesterolu, ale występujące tylko w świecie roślinnym. Organizmy zwierząt i ludzi produkują cholesterol, natomiast fitosterole mogą być im dostarczane tylko z dietą.

Są one elementem budulcowym błon komórkowych roślin i odpowiadają za utwardzanie ich struktury. Do grupy fitosteroli zaliczamy sterole, które posiadają wiązanie nienasycone w cząsteczce, a także stanole – ze wszystkimi wiązaniami nasyconymi. Zdecydowanie częściej w roślinach występują sterole.

Stanole stanowią jedynie 10% ogółu fitosteroli. Wśród tej grupy związków zidentyfikowano ponad 40 różnych substancji, jednak najbardziej powszechne to β-sitosterol, kampesterol i stigmasterol. Sam β-sitosterol stanowi blisko połowę wszystkich fitosteroli w diecie człowieka.

Fitosterole a cholesterol

Fitosterole są znane jako składnik diety, który, spożywany w odpowiednich ilościach, powoduje istotne obniżenie poziomu cholesterolu całkowitego i „złego” cholesterolu LDL. Jak to się dzieje? Fitosterole charakteryzują się bardzo zbliżoną budową do cholesterolu.

Dzięki temu mogą zajmować jego miejsce w micelach, czyli cząstkach, dzięki którym cholesterol jest wchłaniany w jelitach do krwiobiegu. Zatem fitosterole hamują wchłanianie cholesterolu w przewodzie pokarmowym i powodują jego zwiększone wydalanie z organizmu. Przy tym same są absorbowane do krwiobiegu w bardzo niewielkim stopniu.

Spożywanie ok. 1,5 g fitosteroli dziennie powoduje obniżenie wchłaniania cholesterolu o 30-40%, natomiast 2,2 g dziennie – o 60%.

Wyższe spadki lipoprotein uzyskuje się, przyjmując fitosterole w diecie w jednej dawce dziennie, niż rozłożone na kilka posiłków.

Mimo że zmniejszone wchłanianie cholesterolu z żywnością powoduje większe jego wytwarzanie w wątrobie, stężenie tego związku w surowicy krwi i tak wyraźnie maleje. To korzystne działanie na poziom cholesterolu znane jest już od lat 50. XX wieku.

Wtedy stosowano jednak dużo wyższe dawki fitosteroli, bo nawet 18 g dziennie. Obecnie za najniższą dawkę terapeutyczną uznaje się 1 g dziennie. Istotny wpływ fitosteroli na cholesterol w organizmie człowieka jest dobrze poznany i przebadany.

Badania dotyczące wpływu fitosteroli spożywanych z dietą na profil lipidowy krwi trwają zwykle około 3 tygodni. Stosując dawkę od 1 do 3 g fitosteroli dziennie uzyskuje się spadek stężenia cholesterolu całkowitego o 5-11%, a frakcji LDL nawet o 16%.

Na podstawie wielu badań stwierdzono, że przyjmowanie powyżej 3 g fitosteroli dziennie nie wpływa na dalszy spadek stężenia lipoprotein i tą ilość uznaje się za graniczną. Jest to i tak dużo więcej, niż przeciętnie dostarczamy sobie z dietą.

Średnio zjadamy codziennie 20-50 mg stanoli i 100-350 mg steroli. Oznacza to, że aby obniżyć poziom cholesterolu dietą, musimy spożywać produkty wzbogacane fitosterolami.

W badaniach Gyllinga i współpracowników wykazano, że spożywanie margaryny dostarczającej 3 g fitosteroli obniża cholesterol całkowity o 11%, a LDL o 15%. Polagruto wykazał, że wzbogacana czekolada przyczyniła się do spadku cholesterolu o 4,7%, a LDL o 6%. Podobne korzystne wyniki otrzymano, podając osobom badanym wzbogacane fitosterolami: sok pomarańczowy, ser żółty i mleko sojowe.

Osoby z podwyższonym poziomem cholesterolu są dużo bardziej narażone na zachorowanie na miażdżycę i inne choroby układu krążenia. Głównym celem leczenia jest obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL i poprawa stosunku HDL/LDL.

Ze względu na swoje działanie hipocholesterolemiczne fitosterole stanowią obowiązkowy składnik diety dla zdrowego serca. Przyczyniają się także do hamowania agregacji płytek krwi i ograniczają tworzenie blaszki miażdżycowej.

Sterole roślinne zmniejszają uwalnianie prostaglandyn, czyli czynnika prozapalnego, spowalniają utlenianie cholesterolu LDL i zwiększają żywotność komórek śródbłonka naczyń krwionośnych. To wszystko wpływa pozytywnie na funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego.

Spadek poziomu LDL o 10% zmniejsza ryzyko choroby wieńcowej o 20%. Łącząc właściwą dietę bogatą w błonnik, zdrowe tłuszcze, warzywa i owoce z fitosterolami można uzyskać zmniejszenie stężenia frakcji LDL nawet o 24%.

Fitosterole a nowotwory

Fitosterole wykazują działanie przeciwnowotworowe. Wpływają na wiele procesów, które mogą prowadzić do rozwoju nowotworu. Zaobserwowano również, że hamują powstawanie wolnych rodników, działają silnie przeciwutleniająco i przeciwzapalnie.

Bardzo istotną cechą komórek nowotworowych jest oporność na sygnały programujące śmierć komórki. Fitosterole na drodze skomplikowanych procesów hamują proliferację nowotworu (namnażanie się komórek) i wywołują apoptozę, czyli śmierć komórki.

Hamują również powstawanie przerzutów. Wykazano m.in., że β-sitosterol zatrzymuje wzrost i przerzutowość komórek raka piersi, hamuje rozwój raka okrężnicy i raka prostaty. Trzyletnie badania prowadzone w Urugwaju wykazały, że sterole roślinne zmniejszają ryzyko zachorowania na raka żołądka.

W kilku badaniach epidemiologicznych zbadano związek między spożyciem fitosteroli z dietą a ryzykiem zachorowania na nowotwór. Zauważono, że spożycie fitosteroli u osób z diagnozą raka piersi, raka płuc lub raka żołądka było wyraźnie niższe niż w grupie kontrolnej osób zdrowych.

Ponieważ spożycie fitosteroli wiąże się z większym udziałem produktów roślinnych w diecie, prawdopodobnie ochronnych właściwości przeciwnowotworowych nie można przypisać samym fitosterolom, ale też innym związkom roślinnym.

Fitosterole - pozostałe właściwości

• Fitosterole mogą ograniczać stan zapalny i redukować zbyt silną odpowiedź immunologiczną, co może mieć zastosowanie w leczeniu chorób autoimmunologicznych, np. reumatoidalnego zapalenia stawów czy łuszczycy.

• Niektóre fitosterole pobudzają wydzielanie insuliny. Mogą być pomocne w prewencji cukrzycy typu II.

• Spożywanie fitosteroli zmniejsza przerost prostaty, łagodzi trudności z oddawaniem moczu, zwiększa przepływ przez cewkę moczową i zmniejsza objętość moczu zalegającego w pęcherzu po wydalaniu.

Fitosterole - źródła występowania

Fitosterole występują we wszystkich komórkach roślinnych, a ich najbogatsze źródła to oleje roślinne. Bogate w te składniki są także nasiona sezamu, kiełki pszenicy, orzechy włoskie, ziemne i laskowe, migdały, nasiona roślin strączkowych i przetwory zbożowe. Do produkcji steroli wykorzystuje się olej talowy, który pozyskiwany jest z elementów podkorowych sosny.

Zawartość fitosteroli w wybranych produktach roślinnych

Żywność wzbogacana fitosterolami i suplementy

Spożycie fitosteroli w krajach europejskich nie przekracza 300 mg dziennie, a w Japonii, gdzie udział produktów roślinnych w diecie jest większy – 400 mg. Natomiast zalecana dzienna dawka fitosteroli, która daje efekt obniżania poziomu cholesterolu we krwi, to co najmniej 1 g. W związku z tym uznano za konieczne wzbogacanie żywności w sterole roślinne.

Szybko odkryto, że powstałe w procesie uwodornienia (nasycenia wiązania podwójnego) stanole są dużo trwalsze od steroli i wykazują silniejsze działanie redukujące poziom cholesterolu. Dzięki technologii rozwiniętej w Finlandii możliwe stało się dodawanie stanoli do produktów tłuszczowych, które są ich najlepszym nośnikiem.

Na rynku najpowszechniejsze są margaryny z fitosterolami, ale znajdziemy także jogurty, napoje mleczne, majonezy, sery dojrzewające, serki homogenizowane, produkty mięsne, cukiernicze, musli, sok pomarańczowy i czekoladę. Pierwsza margaryna z fitosterolami została wprowadzona do handlu w Finlandii w 1995 roku.

Według rozporządzenia Komisji Europejskiej z 2004 roku żywność wzbogacana powinna mieć na opakowaniu informację o zwartości fitosteroli w produkcie oraz oświadczenie o unikaniu spożycia więcej niż 3 g steroli roślinnych dziennie.

W związku z tym, że sterole roślinne są rekomendowane jako produkt do spożywania w diecie, oferta suplementów nie jest zbyt bogata. Fitosterole dostaniemy w aptekach w postaci tabletek i kapsułek w preparatach skierowanych do osób kontrolujących poziom cholesterolu oraz mężczyzn mających problemy z prostatą.

Piśmiennictwo:

1. Kopeć A., Nowacka E., Piątkowska E., Leszczyńska T., Charakterystyka i prozdrowotne właściwości steroli roślinnych, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość., 2011, 3(76), 5-14 2. Nowak A., Fitosterole w codziennej diecie, Postępy Fitoterapii, 2011, 1, 48-51 3. Półrolniczak A., Rubiś B., Rybczyńska M., Molekularne podstawy komplementacji diety fitosterolami w aspekcie zachorowalności i leczenia raka, Współczesna Onkologia, 2008, 10, 447-451 4. Szymańska R., Kruk J., Fitosterole – występowanie i znaczenie dla człowieka, Kosmos. Problemy nauk biologicznych, 2007, 1-2(56), 107-114 5. Włodarek D., Sterole roślinne – co to jest i jak działa, Żywność dla zdrowia. Biuletyn dla środowisk medycznych, 2008, 8, 12

Aleksandra Żyłowska-Mharrab