Probiotyk - właściwości lecznicze, rodzaje i źródła

Probiotyki, czyli tzw. dobre bakterie, mają potwierdzone licznymi badaniami właściwości lecznicze - ich działanie wspomaga m.in. leczenie biegunek, alergii, atopii, chorób zapalnych jelit i wątroby, wzmacniają odporność organizmu. Probiotyki występują naturalnie w niektórych produktach spożywczych oraz są dostępne jako suplementy diety. Aby szczep bakterii został uznany za probiotyczny, musi spełniać szereg wymagań.

Spis treści

1. Probiotyk: co to jest?
2. Probiotyk: działanie prozdrowotne
3. Zastosowanie probiotyków w profilaktyce i leczeniu chorób
4. Probiotyk na jelita
5. Probiotyk na infekcje intymne
6. Probiotyk a leczenie biegunek
7. Probiotyk a leczenie alergii i atopii
8. Probiotyk w ciąży
9. Probiotyk a otyłość
10. Naturalny probiotyk
11. Najczęściej wykorzystywane szczepy probiotyczne i ich właściwości lecznicze
12. Jak zwiększyć ilość drobnoustrojów probiotycznych w organizmie?
13. Produkty spożywcze zawierające probiotyki
14. Probiotyki w postaci suplementów diety
15. Popularne preparaty probiotyczne

Probiotyk: co to jest?

Nazwa probiotyk wywodzi się z greckiego „pro bios” – dla życia. Według definicji FAO/WHO z 2002 roku probiotyki to żywe mikroorganizmy, które podawane w odpowiednich ilościach wywierają korzystne skutki zdrowotne.

Najczęściej jako probiotyki wykorzystuje się bakterie kwasu mlekowego z rodzajów Lactobacillus i Bifidobacterium, ale prozdrowotne właściwości wykazują także niektóre gatunki bakterii Escherichia i Bacillus oraz drożdże Saccharomyces cerevisiae ssp boulardi.

Działanie probiotyczne odnosi się do konkretnego szczepu mikroorganizmu, a nie do rodzaju czy gatunku. Nie wystarczy, żeby mikroorganizm należał do bakterii mlekowych, aby wykazywał właściwości probiotyczne.

Nazwa probiotyku składa się z trzech elementów: nazwy rodzajowej (np. Lactobacillus), nazwy gatunkowej (np. rhamnosus) i literowo-cyfrowego oznaczenia szczepu (np. GG).

Probiotyk: działanie prozdrowotne

Każdy mikroorganizm uznany za probiotyk musi mieć udokumentowane działanie prozdrowotne. Szczepy drobnoustrojów muszą spełniać wiele wymagań i mogą być uznane za probiotyk, jeśli:

• wykazują zdolność adherencji (przyczepiania się) do komórek nabłonka jelit,
• łatwo kolonizują przewód pokarmowy,
• nie wytwarzają toksycznych produktów metabolizmu szkodliwych dla organizmu człowieka,
• są odporne na niskie pH soku żołądkowego,
• pozostają żywe w obecności żółci,
• działają antagonistycznie wobec bakterii patogennych przewodu pokarmowego,
• zostały wyizolowane z organizmu człowieka,
• wykazują stabilność i możliwość produkcji biomasy na dużą skalę,
• wykazują udokumentowany klinicznie korzystny wpływ na zdrowie człowieka (badania na ludziach z randomizacją – metoda podwójnie ślepej próby z placebo),
• mają ustaloną przynależność taksonomiczną (rodzaj, gatunek, szczep) nowoczesnymi metodami genetycznymi.

Zastosowanie probiotyków w profilaktyce i leczeniu chorób

Drobnoustroje probiotyczne mają bardzo szerokie działanie. Część z ich właściwości jest poparta dobrze udokumentowanymi badaniami naukowymi, inne są dopiero w trakcie badań, a wyniki są obiecujące.

Korzystne działania zdrowotne probiotyków obejmują:

• wspomaganie układu odpornościowego,
• zapobieganie infekcjom układu moczowego,
• wspomaganie trawienia,
• leczenie biegunek,
• leczenie stanów zapalnych przewodu pokarmowego,
• eradykację Helicobacter pylori,
• zapobieganie AZS u dzieci,
• leczenie kamicy nerkowej,
• leczenie kolek,
• zapobieganie zapaleniu dziąseł,
• zwalczanie bakterii opornych na antybiotyki,
• leczenie chorób wątroby,
• walkę z rakiem jelita grubego,
• obniżanie cholesterolu,
• łagodzenie nietolerancji laktozy,
• walkę z nadwagą,
• leczenie autyzmu.

Probiotyk na jelita

Stosowanie probiotyków we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego wydaje się obiecujące. Podawanie Saccharomyces cerevisiae boulardii, Lactobacillus rhamnosus GG lub Escherichia coli Nissle 1917 w wysokich dawkach zapobiega nawrotom choroby z podobną skutecznością do leku, a także przyspiesza remisję.

Skuteczność w leczeniu odnosi się tylko do konkretnych szczepów. Brakuje jednoznacznych wyników na potwierdzenie skuteczności probiotyków w chorobie Leśniowskiego-Crohna.

Natomiast probiotykoterapia może być skuteczna w zespole jelita drażliwego. Wiele szczepów powoduje zmniejszenie bólu i wzdęć u pacjentów z IBS, potrzebne są jednak dokładniejsze badania.

Najnowsze analizy pokazują, że fruktooligosacharydy (SYN1) oraz Lactobacillus rhamnosus GG i Bifidobacterium animalis subsp. lactis Bb12 obniżają ryzyko występowania nowotworu jelita grubego, o czym świadczy zmiana markerów wskazujących na rozwój tej choroby u pacjentów z nowotworem, jak i po wycięciu polipa.

Mechanizm działania probiotyków w zapobieganiu nowotworom nie jest jasny, jednak po spożyciu synbiotyków (probiotyków w połączeniu z prebiotykami) zaobserwowano mniejszy stopień uszkodzenia DNA, a także mniejszy stopień proliferacji komórek jelit.

Probiotyk na infekcje intymne

Bardzo często można zaobserwować, że im częściej stosowany jest antybiotyk, np. do leczenia infekcji intymnych, tym częściej one nawracają. Dzieje się tak za sprawą wyniszczania przez antybiotyki drobnoustrojów probiotycznych, które przestają konkurować z tymi chorobotwórczymi.

Niestety mięso i nabiał z przemysłowej produkcji mogą zawierać pozostałości antybiotyków, co również nie sprzyja namnażaniu się probiotyków. Im więcej chemii w żywności, tym gorszy skład mikroflory organizmu. Dlatego w miarę możliwości należy wybierać lokalne produkty spożywcze ze sprawdzonych źródeł.

Probiotyk a leczenie biegunek

Różne szczepy probiotyczne skracają czas trwania ostrych biegunek infekcyjnych o około 1 dzień. Probiotyki są skuteczniejsze w przypadku biegunek wirusowych niż bakteryjnych i pasożytniczych.

Najlepsze efekty obserwuje się przy wysokich dawkach, czyli 1011 CFU (jednostek tworzących kolonię), a najskuteczniejsze w biegunkach u dzieci są szczepy Lactobacillus rhamnosus GG, Saccharomyces cerevisiae boulardii lyo i Enterococcus faecium LAB SF68.

W biegunkach poantybiotykowych u dorosłych i dzieci najlepsze działanie wykazują Lactobacillus rhamnosus GG i Saccharomyces cerevisiae boulardii oraz Lactobacillus casei DN-114001, który sprawdza się również w zakażeniu Clostridium difficile.

Probiotyki są pomocne w skracaniu biegunek po napromieniowaniu w leczeniu nowotworów.

Probiotyk a eradykacja zakażeń Helicobacter pylori

Skuteczność probiotyków w zwalczaniu bakterii Helicobacter pylori bytujących w przewodzie pokarmowym i odpowiedzialnych za chorobę wrzodową żołądka wykazano w badaniach in vitro i in vivo na zwierzętach, natomiast badania randomizowane na ludziach nie są jednoznaczne.

Ich autorzy sugerują, że konieczne jest łączenie probiotyków z antybiotykami. Eradykacja Helicobacter pylori to dosyć inwazyjna terapia, a włączenie probiotyków istotnie statystycznie zwiększa tolerancję leczenia, poprawiając ekosystem jelitowy i ogólny stan zdrowia pacjentów.

Probiotyk a leczenie alergii i atopii

Badania sugerują, że suplementacja probiotykami ma istotne znaczenie w przypadku alergii. Dużo bardziej obiecujące wyniki uzyskuje się w zapobieganiu rozwoju alergii niż w jej leczeniu.

U ponad 90% dzieci do 12. miesiąca życia z alergią na białka mleka, którym podawano probiotyki w połączeniu z dietą eliminacyjną, zaobserwowano zmniejszenie wyprysku alergicznego, natomiast sama dieta eliminacyjna przyniosła poprawę u ponad 50% dzieci.

Probiotyk w ciąży

Udowodniono, że przyjmowanie probiotyków w okresie prenatalnym i po porodzie (przez matkę, gdy kobieta karmi piersią; przez dziecko, gdy jest karmione sztucznie) zapobiega rozwojowi atopowego zapalenia skóry u dzieci obciążonych dużym ryzykiem.

Probiotyk a otyłość

Prowadzone są badania na myszach, które pokazują, że skład mikroflory jelitowej może odpowiadać za nadwagę i otyłość. Obiecująca w leczeniu otyłości może być bakteria Lactobacillus rhamnosus PL60.

Naturalny probiotyk

Bardzo pomocne dla zwiększenia namnażania się drobnoustrojów probiotycznych jest jedzenie kwaśnej żywności jak ocet jabłkowy i fermentowane warzywa. Zawierają one pewne ilości probiotyków, ale także kwasy, np. glukonowy i octowy, które sprzyjają utrzymywaniu odpowiedniego pH do wzrostu mikroorganizmów probiotycznych. Warto wypijać wodę z łyżką octu jabłkowego 1-2 razy dziennie i jadać kiszonki.

Bardzo ważne jest jedzenie żywności bogatej w bakterie fermentacji mlekowej, które zasilą pozytywną mikroflorę organizmu. Ich źródłami są m.in. dobrej jakości kefir i inne fermentowane przetwory mleczne, fermentowane napoje roślinne oraz kiszonki.

Najczęściej wykorzystywane szczepy probiotyczne i ich właściwości lecznicze

Jak zwiększyć ilość drobnoustrojów probiotycznych w organizmie?

Pierwszym krokiem do zwiększenia ilości probiotyków w organizmie, a tym samym do poprawy równowagi flory jelitowej jest odpowiedni sposób odżywiania. Dieta, która sprzyja namnażaniu się dobrych bakterii, zawiera ograniczone ilości węglowodanów w postaci produktów zbożowych i praktycznie eliminuje rafinowany cukier.

Antybiotyki przepisywane często przez lekarzy lekką ręką, stosowane, gdy nie ma takiej konieczności, bądź zażywane samodzielnie bez konsultacji z lekarzem, czynią ogromne szkody w mikrobiomie jelit i zmieniają go na wiele miesięcy, niszcząc jednocześnie bakterie chorobotwórcze i prozdrowotne. Dlatego po antybiotyk należy sięgać, gdy rzeczywiście jest taka potrzeba.

Produkty spożywcze zawierające probiotyki

Żywności probiotycznej jest niewiele. W naszym regionie do najbardziej popularnych produktów spożywczych zawierających bakterie probiotyczne należą: kefir, jogurt naturalny, kwaśne mleko, kiszona kapusta i kiszone ogórki.

Kefir jest fermentowany z użyciem tzw. grzybków kefirowych złożonych m.in. z drożdży i bakterii. To powoduje, że końcowy produkt jest bogatszy w probiotyki i zawiera co najmniej 10 różnych szczepów. Alternatywą dla osób, które nie spożywają mleka i jego przetworów są kefiry zrobione na bazie mleka roślinnego – kokosowego, owsianego czy ryżowego. Proces fermentacji przebiega bardzo podobnie, a końcowy produkt również ma właściwości probiotyczne, choć zawiera mniej szczepów.

Dobrym źródłem bakterii probiotycznych są sery niepoddane pasteryzacji. W przypadku produktów mlecznych trzeba bardzo zwracać uwagę na ich pochodzenie. Najlepsze właściwości będą miały te od krów wypasanych naturalnie i karmionych trawą.

Kiszonki nie są tak bogatymi źródłami probiotyków jak fermentowane produkty mleczne, ale zawierają bakterie kwasu mlekowego. Są też źródłem kwasów organicznych tworzących korzystne środowisko do wzrostu dobrych bakterii. W Polsce najczęściej kisi się kapustę i ogórki, ale można kisić również inne warzywa, a nawet cytryny. Sok z kiszonej kapusty wspomaga trawienie i ma udowodnione pozytywne działanie w przypadku biegunek i zaparć.

Bardziej egzotyczną wersją kiszonej kapusty jest koreańskie kimchi – kapusta z dodatkiem warzyw, np. papryki, rzodkiewki, cebuli, marchew oraz z przyprawami (czosnkiem, imbirem, solą morską, sosem rybnym) pozostawiana do fermentacji od 3 do 14 dni.

Kolejny probiotyczny produkt spożywczy to japońskie natto z fermentowanej soi, które zawiera bakterię Bacillus subtilis. Natomiast pasta miso używana w kuchni chińskiej i japońskiej najczęściej do zup jest zrobiona z fermentowanego ryżu, pszenicy lub soi z solą i drożdżami. Proces fermentacji może trwać od kilku dni do kilku lat, a uzyskuje się produkt o maślanej konsystencji i barwie od białej do brunatnej. Kolejny probiotyk Dalekiego Wschodu to kombucha – napój na bazie czarnej herbaty poddanej fermentacji przez tzw. grzybek herbaciany.

Oprócz tradycyjnej żywności probiotycznej na rynku pojawiają się nowe produkty, np. soki owocowe z dodatkiem dobrych bakterii, lody oraz specjalistyczne napoje probiotyczne. Trwają prace nad optymalną technologią produkcji wędlin i kiełbas surowo dojrzewających z udziałem szczepów probiotycznych.

Probiotyki w postaci suplementów diety

W przypadku problemów z dysbiozą (zaburzeniem równowagi mikroflory jelitowej) i często nawracającymi problemami jelitowymi oraz infekcjami intymnymi konieczna jest suplementacja dobrej jakości preparatami probiotycznymi. Suplementy probiotyczne mogą być dużym wsparciem w wielu stanach chorobowych i warto je stosować, gdyż probiotyki w formie naturalnej występują ubogo.

Suplementy znacznie różnią się od siebie – dawkami oraz zróżnicowaniem mikroorganizmów zastosowanych w nich. Nie wszystkie preparaty zawierają szczepy o udowodnionym działaniu klinicznym i należy zwracać na to uwagę. Z pewnością podanie oznaczenia szczepu, a nie tylko rodzaju i gatunku mikroorganizmu wskazuje na wyższą jakość i stopień przebadania preparatu. Każdy producent, który stosuje przebadane klinicznie szczepy, będzie chciał się tym „pochwalić”.

Na rynku jest dużo suplementów pro biotycznych, ale tylko nieliczne mają udowodnione działanie terapeutyczne. U osób poważnie chorych należy stosować tylko suplementy z podanymi oznaczeniami szczepów drobnoustrojów probiotycznych. Preparaty można przyjmować jedynie doustnie.

Popularne preparaty probiotyczne

CFU – jednostka tworząca kolonię

Warto wiedzieć, że zaburzeniom mikroflory jelit sprzyja przewlekły stres.

Sprawdź, jak wzmocnić odporność

Zobacz galerię 12 zdjęć

Aleksandra Żyłowska-Mharrab