Środki dopingujące w sporcie - które są legalne?

Środki dopingujące to substancje zażywane przez sportowców w celu zwiększenia zdolności organizmu do wysiłku i poprawy wydolności fizycznej. Mimo że stosowanie większości z nich jest surowo karane, z roku na rok rośnie liczba zawodników przyłapanych na dopingu farmakologicznym. Zobacz, jakie są rodzaje środków dopingujących i na czym polega ich działanie.

Spis treści

1. Środki dopingujące – sterydy anaboliczne
2. Środki dopingujące – hormony
3. Środki dopingujące – leki
4. Środki dopingujące – stymulanty

Środki dopingujące to biologicznie czynne związki chemiczne, które w sposób sztuczny, niefizjologiczny zwiększają zdolności organizmu do wysiłku. Stanowią najpopularniejszą formę dopingu ze względu na łatwość stosowania i niskie koszty (w odróżnieniu od dopingu fizjologicznego i genetycznego, który wymaga dużo większych nakładów pracy i środków). Jednocześnie stosowanie sztucznych środków dopingujących obarczone jest dużym ryzykiem "wpadki" podczas kontroli antydopingowej i nie pozostaje bez wpływu na zdrowie psychiczne i fizyczne. Sportowcy, którzy przez dłuższy czas sięgają po substancje tego typu, po latach często cierpią na schorzenia wywołane ich negatywnym wpływem na organizm.

Warto zaznaczyć, że nie wszystkie środki podnoszące wydolność organizmu są nielegalne. O tym, czy dana substancja jest zabroniona decyduje Światowa Agencja Antydopingowa (ang. The World Anti-Doping Agency – WADA) utworzona pod przewodnictwem Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego. Instytucja ta co roku publikuje listę zakazanych środków.

Bywa, że niektóre otrzymują status legalnych, mimo że wcześniej figurowały na liście jako zakazane (tak było m.in. z kofeiną, którą aż do 2004 roku można było spożywać w ściśle ograniczonych dawkach, natomiast dziś już bez ograniczeń). Niektóre substancje są zakazane tylko w określonych dyscyplinach – na przykład alkohol traktowany jest jak doping tylko w sportach powietrznych, motorowych, samochodowych i w łucznictwie.

Przeczytaj artykuł, aby dowiedzieć się, jakie są najpopularniejsze środki dopingujące i na czym polega jest ich działanie.

Środki dopingujące – sterydy anaboliczne

Sterydy anaboliczne to grupa związków chemicznych, które przyspieszają podział komórek tworzących tkankę mięśniową. Po zażyciu sterydów anabolicznych układ mięśniowy działa efektywniej, zwiększa się jego masa, siła, wytrzymałość, ponadto wzrasta liczba czerwonych krwinek i tempo przyrostu kości. Wymienione efekty działania sterydów przekładają się na ogólną poprawę sprawności fizycznej sportowca, a ponadto wpływają pozytywnie na wygląd sylwetki nadając jej bardziej muskularny wygląd. Z tego powodu anaboliki szczególnie często stosowane są w kulturystyce.

Należy pamiętać, że sterydy anaboliczne zaliczane są do jednych z najniebezpieczniejszych środków dopingowych z uwagi na szereg działań niepożądanych, które wywołują. Stosowanie sterydów może m.in. zaburzać gospodarkę hormonalną powodując spadek popędu seksualnego u mężczyzn, zwiększone owłosienie ciała u kobiet, trądzik, ginekomastię czy przyspieszenie procesów starzenia.

Najpopularniejsze anaboliki stosowane w sporcie to: testosteron, deca durabolin, dianabol, nandrolon, metandienon, oksymetolon, androstedion, stanozolol.

Środki dopingujące – hormony

Hormony o właściwościach dopingujących zażywane są przez sportowców zazwyczaj w formie leków. Środki te stosowane w celach medycznych wspierają leczenie niektórych chorób, np. anemii, natomiast w większych dawkach regulują kluczowe dla sportowców funkcje organizmu: stymulują rozrost tkanki mięśniowej i kostnej, poprawiają wydolność oddechową, zwiększają odporność na ból i zmęczenie.

Wśród hormonów o działaniu dopingującym najczęściej stosowane są:

• hormony stymulujące produkcję erytrocytów – zwiększają produkcję czerwonych krwinek, które odpowiedzialne są za przenoszenie tlenu z płuc do innych tkanek organizmu, w tym do mięśni. Lepiej dotlenione mięśnie pracują efektywniej i mniej się męczą. Najpopularniejszym hormonem tego rodzaju jest EPO, czyli erytropoetyna. Substancja ta stosowana jest w leczeniu niewydolności nerek, anemii i nowotworów. O erytropoetynie zrobiło się głośno w 2005 roku, gdy na jaw wyszły wyniki testów antydopingowych przeprowadzanych u kolarza Lance’a Armstronga. Ostatecznie Amerykanin został pozbawiony wszystkich siedmiu zwycięstw w Tour de France, brązowego medalu z Igrzysk Olimpijskich w Sydney oraz otrzymał dożywotnią dyskwalifikację z zawodowego kolarstwa.
• hormon wzrostu (GH) – jest to hormon wydzielany przez przedni płat przysadki. Wpływa na przyrost masy ciała i wzrost kości. Syntetyczny GH zażywany przez sportowców zwiększa masę mięśniową, redukuje tkankę tłuszczową, poprawia zdolności regeneracyjne, zmniejsza ryzyko kontuzji i podnosi poziomu cukru we krwi.
• gonadotropina kosmówkowa (HCG) – hormon ten spełnia funkcję podobną do sterydów, pobudzając produkcję testosteronu i nasilając procesy anaboliczne. Gonadotropina naturalnie występuje u kobiet we wczesnym okresie ciąży, natomiast u mężczyzn jej stosowanie niweluje negatywne skutki zażywania sterydów anabolicznych.

Czytaj też: Trening na hormon wzrostu - zasady, dieta, plan treningowy

Stosowanie hormonów, tak jak wszystkich środków dopingujących, powoduje efekty niepożądane. Nadużywanie EPO zwiększa lepkość krwi i podatność na zakrzepy, przez co rośnie ryzyko wystąpienia chorób takich jak zakrzepica żył głębokich, zatorowość płucna, zakrzepica wieńcowa lub mózgowa. Skutkiem ubocznym stosowania hormonu wzrostu u sportowców jest hipoglikemia oraz akromegalia, czyli przerost narządów wewnętrznych. Z kolei zażywanie HCG przez mężczyzn może prowadzić do ginekomastii, nadciśnienia, nadmiernego popędu seksualnego, wahań nastrojów.

Środki dopingujące – leki

Środki farmakologiczne przeznaczone do leczenia różnych schorzeń, np. astmy, w odpowiednich dawkach mogą korzystnie wpływać na funkcje organizmu istotne z punktu widzenia sportowców. W celach dopingowych najczęściej wykorzystuje się następujące grupy leków:

• beta2-mimetyki – leki działające stymulująco na beta-receptory zlokalizowane w ścianach dróg oddechowych. Stosuje się je w leczeniu astmy oskrzelowej i przewlekłych chorób płuc. Beta2-mimetyki zażywane przez sportowców zwiększają wydolność oddechową, a co za tym idzie, umożliwiają wydłużenie czasu trwania wysiłku i opóźniają zmęczenie. Oprócz tego niektóre beta2-mimetyki, np. klenbuterol, salbutamol, w zwiększonych dawkach mają działanie anaboliczne. Objawy niepożądane związane ze stosowaniem tych leków to m.in. przyspieszenie akcji serca, podwyższone ciśnienie, drżenie mięśni, bóle głowy, podrażnienie gardła i górnych dróg oddechowych.
• antagoniści hormonów - leki działające stymulująco lub hamująco na pracę receptorów odpowiedzialnych za wydzielanie hormonów. W celach dopingowych stosuje się:
  • inhibitory aromatazy – substancje, które hamują proces aromatyzacji, czyli transformacji męskiego hormonu płciowego – testosteronu, do żeńskiego hormonu – estrogenu. Na liście WADA widnieją m.in. następujące inhibitory aromatazy: anastrozol, letrozol, eksemestan, formestan, aminoglutetimid.
  • selektywne modulatory receptorów estrogenowych (SERM) – substancje wykorzystywane w leczeniu nowotworów piersi u kobiet. U mężczyzn stosuje się je głównie z uwagi na działanie antyestrogenowe, tzn. zapobiegające nadmiernej produkcji estrogenu będącej wynikiem stosowania anabolików. Wśród zabronionych SERM wyróżnić można: raloksyfen, tamoksyfen, toremifen.
• modulatory metabolizmu – substancje wpływające na procesy metaboliczne w organizmie. Do najpopularniejszych należy insulina, która odgrywa zasadniczą rolę w metabolizmie węglowodanów i stosowana jest w leczeniu cukrzycy. U sportowców insulina zwiększa tempo przenikania glukozy do mięśni, co przekłada się na zwiększenie siły oraz masy mięśniowej, a także przyspiesza regenerację po treningu. Innym modulatorem metabolizmu, który znalazł się na liście WADA w styczniu 2016 roku, jest meldonium – lek wykorzystywany w leczeniu chorób serca. Naukowcy odkryli, że u zdrowych osób wpływa korzystnie na wydolność i przyspiesza regenerację po treningu. Do jego stosowania przyznała się m.in. tenisistka Maria Szarapowa. W przeciągu zaledwie 3 miesięcy od czasu umieszczenia meldonium na liście WADA, na jego stosowaniu przyłapano aż 99 sportowców.

Środki dopingujące – stymulanty

Stymulanty to kolejna grupa środków dopingujących zakazanych przez Światową Agencję Antydopingową. Nie powodują bezpośredniego wzrostu wydolności fizycznej, lecz stymulują organizm do wzmożonej aktywności. Ich działanie polega na pobudzaniu centralnego układu nerwowego, co powoduje zwiększenie częstości akcji serca, przyspieszenie oddechu i poprawę funkcjonowania mózgu. Sportowiec zażywający stymulanty jest bardziej czujny, odporny na zmęczenie, a jednocześnie agresywny i gotowy do błyskawicznego działania.

Stymulanty były najwcześniej wykorzystywanymi środkami dopingującymi w sporcie zawodowym. Już w 1904 roku podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich Amerykanin Thomas Hicks zwyciężył w maratonie dzięki wypiciu przed zawodami brandy wymieszanego ze strychniną. Mieszanka podziałała na sportowca jak stymulant. Począwszy od lat 30. aż do lat 60. stosowano środek o nazwie Benzedrine, który w rzeczywistości był nazwą handlową amfetaminy.

Do stymulantów zalicza się efedrynę, amfetaminę, metamfetaminę, kofeinę, alkohol. Ich zażywanie obarczone jest ryzykiem uzależnienia. Długotrwałe stosowanie stymulantów może skutkować problemami z sercem, rozwojem psychoz, halucynacji, bezsenności.