Badania dla sportowców - jakie badania sportowe powinni wykonywać zawodowcy, a jakie amatorzy?

Badania sportowe to specjalistyczne i bardzo precyzyjne badania lekarskie, które mają potwierdzić stan zdrowia osób trenujących wyczynowo. Dzięki pomyślnemu przejściu badań, sportowcy mogą być dopuszczeni do treningów i zawodów, a ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych na skutek nadmiernej aktywności fizycznej zostaje zminimalizowane. Zobacz, jakie badania sportowe powinni robić zawodowcy, a jakie trenujący intensywnie amatorzy.

Spis treści

1. Kto powinien wykonywać badania sportowe?
2. Kiedy i jak często wykonywać badania sportowe?
3. Jakie badania dla sportowców powinni wykonywać zawodowcy, a jakie amatorzy?
4. Badania sportowe dla biegaczy i kulturystów

Badania sportowe to nie tylko formalność, ale i gwarancja dyspozycyjności osoby uprawiającej sport. Pozwalają one sprawdzić, jak organizm osoby aktywnej reaguje na wzmożony wysiłek fizyczny i czy pod wpływem obciążeń treningowych nie wystąpiły nadmierne przeciążenia poszczególnych narządów lub części ciała.

Ponadto, badania dla sportowców mają dać odpowiedź na pytanie, czy dana osoba może uprawiać sport wyczynowy bez zagrożenia dla zdrowia. Ich celem jest też wykrycie ewentualnych nieprawidłowości, które eliminują osobę badaną z uprawiania danej dyscypliny.

Kto powinien wykonywać badania sportowe?

Obowiązek wykonywania badań dla sportowców wynika z Ustawy o sporcie kwalifikowanym z 29 lipca 2005 roku. Według tej ustawy badaniom muszą się poddać sportowcy, którzy albo rozpoczynają, albo kontynuują uprawianie sportu kwalifikowanego. Sport kwalifikowany to aktywność sportowa, która wiąże się ze sportowym współzawodnictwem w ramach określonej dyscypliny i jest prowadzona oraz organizowana przez polski związek sportowy lub upoważnione organy.

Oprócz profesjonalnych sportowców, badania powinny wykonywać również osoby, które regularnie uprawiają sport minimum trzy razy w tygodniu na średnim bądź wysokim poziomie intensywności. Obowiązek wykonywania badań sportowych przez amatorów też został określony w wymienionej ustawie, jednak ich egzekwowanie od zwykłych osób jest trudniejsze. Amatorzy nie zawsze biorą udział w oficjalnych zawodach, które stawiają wymóg posiadania odpowiednich orzeczeń lekarskich. Często trenują, ale robią to w zaciszu siłowni, sal gimnastycznych czy na zewnątrz. Nie muszą mieć do tego zgody lekarza, choć w ich prywatnym interesie powinno leżeć regularne kontrolowanie swojego stanu zdrowia, szczególnie jeśli ćwiczą intensywnie - np. biegając w maratonach czy podnosząc ciężary.

Poza sportowcami obowiązkowi badania sportowego podlegają również trenerzy (wymóg do wydania licencji trenera) oraz sędziowie i instruktorzy sportowi (w niektórych dyscyplinach sportu).

Warto dodać, że istnieje Rozporządzenie Ministra Sportu z 22 lipca 2016 roku, które określa, jacy lekarze mogą orzekać w sprawie wydawania zaświadczeń lekarskich. Orzeczenie lekarskie może wydawać lekarz o specjalizacji „medycyna sportowa”, a jeśli sportowcem jest osoba niepełnosprawna, taki dokument może wydać jedynie lekarz specjalizujący się w rehabilitacji medycznej. W przypadku dzieci i młodzieży do 21 lat oraz osób między 21. a 23. rokiem życia, orzeczenie dopuszczające do uprawiania sportu wydaje lekarz, który posiada certyfikat potwierdzający ukończenie kursu wprowadzającego do specjalizacji „medycyna sportowa”.

Kiedy i jak często wykonywać badania sportowe?

To, w jakim zakresie oraz jak często sportowiec musi przechodzić specjalistyczne badania, zostało określone w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 lipca 2016 roku (w sprawie kwalifikacji lekarzy uprawnionych do wydawania zawodnikom orzeczeń lekarskich o stanie zdrowia oraz zakresu i częstotliwości wymaganych badań lekarskich niezbędnych do uzyskania tych orzeczeń). Według tego rozporządzenia badania dla sportowców dzieli się na wstępne, okresowe oraz kontrolne.

Badania wstępne powinny być wykonywane przed rozpoczęciem uprawiania sportu kwalifikowanego. Są one niezbędnym wymogiem dla uzyskania licencji zawodnika, która uprawnia sportowca do uczestnictwa w sporcie kwalifikowanym. Taki zawodnik musi przejść badania, które wykażą brak przeciwwskazań do uprawiania określonej dziedziny sportu. Ich zakres obejmuje:

• badanie EKG,
• badanie ogólne moczu,
• badanie OB,
• morfologię ogólną,
• stężenie glukozy,
• ogólne badanie lekarskie (także stan zdrowia jamy ustnej),
• pomiary antropometryczne (pomiar tkanki tłuszczowej),
• badanie ortopedyczne,
• badanie laryngologiczne,
• badanie okulistyczne,
• badanie neurologiczne (tylko dla sportów walki),
• badanie EEG (tylko dla sportów walki),
• spirometrię (tylko dla płetwonurków),
• badanie pod kątem żółtaczki typu B i C, HBS, HCV i HIV (tylko dla zapasów, judo, taekwondo i boksu).

Po uzyskaniu licencji zawodnika, sportowcy muszą poddawać się badaniom okresowym, cyklicznie:

• raz na 6 miesięcy (antropometria, ogólne badanie lekarskie, badanie ortopedyczne),
• raz na rok (EKG, badanie moczu, OB, morfologia, glukoza, a w przypadku sportowców uprawiających judo, boks, zapasy lub taekwondo dodatkowo badanie serologiczne),
• raz na 2 lata (badanie laryngologiczne, badanie okulistyczne, w przypadku osób uprawiających sporty walki dodatkowo EEG i badanie neurologiczne, w przypadku płetwonurków dodatkowo spirometria).

Badania kontrolne (które obejmują badania ogólne, specjalistyczne oraz diagnostyczne) wykonywane są u zawodników po każdej przebytej kontuzji i urazie nabytym podczas treningów. Ich celem jest rozstrzygnięcie, czy zawodnik może bez zagrożenia dla swojego zdrowia i życia wrócić do zawodowego uprawiania sportu.

Jakie badania dla sportowców powinni wykonywać zawodowcy, a jakie amatorzy?

Zalecane do wykonania badania dla sportowców wymienione są w Rozporządzeniu Ministra Sportu z lipca 2016 roku. Część badań jest wspólna dla wszystkich, część dotyczy tylko wybranych dyscyplin sportowych.

Poniższe badania powinni wykonywać zarówno sportowcy zawodowi, jak i trenujący amatorsko:

EKG i badanie na wydolność – EKG to badanie serca. W tym przypadku chodzi o badanie 12-odprowadzeniowe z opisem. Badanie wykonywane jest w stanie spoczynku, ale może być też przeprowadzone w trakcie wysiłku fizycznego, by ocenić wydolność organizmu oraz to, jak reaguje serce i układ krwionośny na wysiłek. Próba wysiłkowa pozwala również wykluczyć ewentualne zaburzenia rytmu lub niedokrwienie serca pod wpływem obciążenia. To badanie wiele mówi lekarzowi na temat ogólnych predyspozycji wydolnościowych pacjenta.

Czytaj też: Badania wydolnościowe - na czym polega spirometria, EKG wysiłkowe, ergospirometria

morfologia – jest ogólnym badaniem krwi i podstawowym badaniem diagnostycznym. Oznacza się w nim rozmaite parametry: hemoglobiny, hematokrytu, białych krwinek, bazofilów, eozynofilów, neutrofilów, limfocytów, monocytów, krwinek czerwonych, płytek krwi. Ogólne badanie krwi pozwala wykryć stan zapalny w organizmie, infekcję, niedokrwistość, nadmiar lub niedobór poszczególnych pierwiastków i wiele innych schorzeń. Dla sportowca to podstawowe badanie, bo wszelkie odchylenia badanych parametrów mogą nieść poważne ryzyko dla jego zdrowia.

Parametry krwi, na jakie należy zwrócić szczególną uwagę u osoby uprawiającej sport, to:

• poziom hemoglobiny i hematokrytu – choć u przeciętnego człowieka zaniżony poziom tych składników krwi oznacza anemię, w przypadku sportowca mówimy o anemii sportowej, czyli takiej, która nie zagraża zdrowiu i jest skutkiem ubocznym intensywnych treningów. Wszystkiemu winien jest wysiłek sportowy, który prowadzi do rozrzedzenia krwi. Jest to normalne zjawisko.
• poziom żelaza – ten pierwiastek jest istotny dla każdego sportowca, bo podczas wysiłku żelazo tworzy hemoglobinę, która transportuje tlen w organizmie i dotlenia mięśnie. Sportowcy mają zatem zwiększone zapotrzebowanie na żelazo, a jego niedobór może być bardzo groźny dla ich zdrowia.
• poziom magnezu – to niezwykle ważny pierwiastek dla wszystkich sportowców. Bierze udział w przesyłaniu impulsów nerwowych do mięśni. Jest najbardziej potrzebny w sportach wytrzymałościowych. Im mniej magnezu, tym mniejsze zdolności wysiłkowe sportowca.
• poziom sodu – dzięki temu pierwiastkowi prawidłowo funkcjonuje układ nerwowy oraz mięśniowy. Nie należy dopuszczać do niedoboru sodu, dlatego wyniki badań powinny być wskazówką dla sportowców przy dozowaniu napojów z elektrolitami i solami mineralnymi.
• poziom potasu – potas odpowiada za przekazywanie impulsów do mięśni i wspiera ich regenerację. Pozwala też na utrzymanie równowagi elektrolitowej w organizmie. Niedobory potasu skutkują bolesnymi skurczami utrudniającymi uprawianie sportu.
• poziom cynku – cynk przyczynia się do rozwoju tkanek mięśni – wspiera ich wzrost oraz umożliwia regenerację. Pierwiastek ten wydalany jest razem z potem, dlatego szczególnie sportowcy powinni uzupełniać jego niedobory po intensywnym wysiłku fizycznym.
• kinaza kreatynowa (CK) – to enzym produkowany przez tkanki mięśniowe. Jego poziom świadczy m. in. o obciążeniu mięśni. Niewielkie odchylenia od normy nie stanowią zagrożenia. Większy poziom tego enzymu to efekt zwiększonego wysiłku mięśni, więc po intensywnym treningu czy starcie ma prawo przekraczać normę. Stężenie CK jest z reguły większe u zawodowych sportowców niż u amatorów. Powinno niepokoić wówczas, gdy uzyskuje bardzo wysoki poziom (np. kilkukrotnie przekraczający normę) - wskazuje to na przetrenowanie.

OB (odczyn Biernackiego) – jest to wskaźnik opadania czerwonych krwinek. Choć badanie jest dość proste, ma ogromne znaczenie dla stanu zdrowia pacjenta. Jego głównym zadaniem jest wykrycie ewentualnego stanu zapalnego w organizmie, nawet jeśli ten nie daje objawów. Ukryty stan zapalny przyspiesza opadanie krwinek.

badanie moczu z oceną osadu – badanie moczu jest bardzo ważne w diagnostyce sportowej. Ocenie poddaje się się m. in. przejrzystość moczu, jego barwę, ciężar właściwy, pH i ustala się, czy znajduje się w nim białko, cukier, ciała ketonowe, bakterie. Badanie może między innymi wykryć nieprawidłowości w drogach moczowych i nerkach - a trzeba dodać, że schorzenia układu moczowego mogą poważnie zagrażać zdrowiu sportowca, ponieważ nerki to narząd mocno obciążony podczas intensywnego wysiłku fizycznego.

oznaczanie stężenia glukozy w surowicy krwi – tzw. badanie na cukier. Jego zadaniem jest wykryć, czy poziom glukozy we krwi mieści się w normie. Zarówno jego zbyt wysoki poziom (hiperglikemia), jak i zbyt niski (hipoglikemia) stanowią duże ryzyko groźnych dla zdrowia i życia powikłań. Glukoza wpływa w dużym stopniu na parametry wysiłkowe, bo jest „paliwem energetycznym”. Intensywny wysiłek fizyczny powoduje zwiększone zużycie tego składnika, dlatego wszelkie odchylenia od normy mogą być dla sportowca szczególnie niebezpieczne.

ogólne badanie stanu zdrowia – badanie przypominające rutynową kontrolę u lekarza internisty. Zaczyna się od wywiadu lekarskiego, czyli zwykłej rozmowy pacjenta z lekarzem na temat samopoczucia, historii przebytych chorób i leczenia, obciążeń genetycznych itd. Podczas badania pacjent jest osłuchiwany, badany palpacyjnie, sprawdza się jego podstawowe odruchy. W zakres tego badania powinna też wejść ocena stanu zdrowia jamy ustnej (przegląd stomatologiczny). Ujawnienie u badanego ubytków czy stanów zapalnych, np. dziąseł, jest wskazaniem do skierowania go do stomatologa. Trzeba pamiętać, że próchnica może mieć negatywne konsekwencje dla wielu narządów, np. nerek czy mięśnia sercowego.

Badania wymienione poniżej przeznaczone są zwykle tylko dla osób zajmujących się sportem na poziomie profesjonalnym:

badania antropometryczne - dzięki nim można sprawdzić, czy m. in. waga sportowca mieści się w normie i nie zagraża jego zdrowiu. Do badań niezbędne jest zmierzenie wzrostu i wagi, a także tkanki tłuszczowej oraz zawartości wody w organizmie. Badaniem antropometrycznym jest pomiar wskaźnika BMI (Body Mass Index) pozwalający stwierdzić, czy dana osoba jest otyła oraz jaki typ otyłości reprezentuje. Poza BMI, dokonuje się pomiaru masy należnej i względnej. Zaobserwowanie odchyleń od normy może być wskazaniem do niewydania sportowcowi zgody na dalsze uprawianie sportu zawodowego lub do zmiany obciążeń treningowych.

badanie ortopedyczne – to badanie szczególne ważne dla sportowca, bo jego narząd ruchu jest mocno eksploatowany i narażony na przeciążenia i przedwczesne zużycie. Ortopeda ocenia postawę sportowca, obserwuje sposób wykonywania niektórych czynności fizycznych, wykonując ruchy kończynami sportowca sprawdza ich ruchomość. Lekarz może poddać ocenie również siłę mięśniową badanego poprzez siłowe przeciwstawienie się jego ruchom. Jeśli specjalista dostrzeże jakieś nieprawidłowości, może zlecić bardziej szczegółową diagnostykę ortopedyczną (np. USG czy RTG).

badanie okulistyczne – badanie składa się z konsultacji okulistycznej i sprawdzenia ostrości wzroku przy pomocy tablic Snellena. Podczas badania okulista ocenia wygląd oczodołu, powiek, gałki ocznej i bada dno oka.

badanie laryngologiczne – podczas badania laryngolog dokładnie ogląda strukturę ucha, nosa i gardła. Nos jest badany pod kątem drożności, kształtu, prawidłowej budowy wewnętrznej. Lekarz sprawdza również stan gardła i krtani, palpacyjnie bada szyję i ślinianki.